Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 44 nəticə alınmayacağı təqdirdə belə, sözünü dönə-dönə deməyi lazım bi- lirdi. Sabir alacağı cavabı da bilirdi. Sabir üçün varlının-əğniyanın nə dü- şündüyü, necə düşündüyü, nə üçün yaşadığı, necə yaşadığı gün kimi aydın idi. O, bu düşüncəni də, günün acı reallığını da satira güzgüsündə əks etdirirdi: Tikmə, kənar ol, gözümə milləti! Neyləyirəm milləti, milliyyəti?! Oldu başım dəng, dəyiş söhbəti, Az sölə millət belə, ümmət belə!.. Əğniyanın – varlının millətçilik, ümmətçilik uğrunda mübarizə yoluna qədəm qoyması qaçılmaz bir proses idi, zamanın istəyi idi. Zaman varlının, əğniyanın qarşısında millətinə cavabdehlik vəzifəsi qoyurdu. Əğniya “fikrim budur ancaq olam, öz keyfimə məşğul” desə də, cəmiyyət, həyat ona görəcəyi, görməli olduğu işi təlqin və təkid edirdi. Bu təkid və təlqin qarşısında ayaq geri qoya bilməyən əğniyanın psixoloji portreti Sabirdə belə cızılırdı: Yəni nə deməkdir bu ki, sən pulunu xərc et, Ta elm oxuyub dərs ala millət, uçitellər?! Millətdən ötür ağlıyan axırda olur kor, – Məzmunlu məsəldir bu ibarət, uçitellər! Bu “uçitellər” burjua münasibətlərinin doğurduğu ideoloqlar idilər. Onlar zamanın səsi kimi zamanın tələbini millət övladlarına çatdırır, onlara psixoloji təsir göstərir, onları millət uğrunda mübarizəyə kökləyirdilər. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli tədqiqatçısı, nəzəriyyəçi alim Mir Cəlal 1961-ci ildə yazdığı “Sabirin surətlər aləmi” adlı məqaləsində yazırdı: “Bəzi ədəbiyyatşünaslar arasında bir təsəvvür gəzir ki, guya Sabir ancaq mənfi tiplər yaratmışdır, müsbət adamlara, müsbət hadisələrə diq- qət yetirməmiş və ya az fikir vermişdir. Sabir yaradıcılığını, xüsusən bö- yük şairin məqsəd, qayə və amalını dərindən öyrənənlər və dürüst dərk edənlər bu iddiaların boş, əsassız və insafsız olduğunu yaxşı bilirlər” [5, s.59]. Görkəmli nəzəriyyəçi alimin bu tezisləri “Hophopnamə” estetika- sının düzgün elmi dərkinin metodoloji açarı kimi qəbul edilə bilər. Mir Cəlal onu da tam dürüst vurğulayırdı ki, “Sabirin birinci müsbət qəhrə- manı, Qoqolun dili ilə desək, həqiqət idi! Parlaq həyat həqiqəti!” [5, s. 59] Bu fikri bir qədər də inkişaf etdirərək deyək ki, məhz həmin “parlaq həyat həqiqəti” Sabir satirasını həyata birtərəfli yanaşmadan hifz etmiş, “Hop- hopnamə”ni sosial həyatın güzgüsünə çevirmişdir. Bu güzgüdə “əsrin doğuş çağı”nın (Mürşüd Məmmədli) acı reallıqları ilə bərabər, irəliyə doğru hərəkəti də, tərəqqini şərtləndirən amillər də, “millətdən, milliy- ______________________________________________________ Poetika.izm 45 yətdən” xəbərdar olanlar da əks olunurdu. Fikrimizin təsdiqi mənasında “Bizə nə?!” və “Ağlaşma” satiralarında məsələlərin qoyuluşuna daha təf- silatlı nəzər yetirək. Biz adətən Sabir satirasında monoloq və dialoqdan olduqca sənət- karcasına istifadədən danışırıq və bu üsulla onun tipin daxili aləmini məharətlə açdığını xüsusi qeyd edirik. Bu, əlbəttə, belədir. Doğrudan da “satirada dialoqdan yerli yerində istifadə baxımından da Sabirin satirası fərqlənir” [2, s. 119]. Bu da tamamilə doğru müşahidədir ki, “Azərbaycan poeziyasında satira dilinin ən zəngin və bənzərsiz nümunələrini yaratmaq M.Ə.Sabirə müyəssər olmuşdur” [2, s. 119]. Fikrimizcə, bu bənzərsizliyin ən əlamətdar cəhətlərindən biri kimi böyük sənətkarın yaradıcılığında dialoji nitqdən məharətlə istifadəni fərqləndirmək lazımdır. M.Baxtinin polifonik (dialoji) roman nəzəriyyəsinə əsaslanaraq biz İ.Hüseynovun “İdeal” romanına belə bir xarakteristika vermişdik: “Romanda hər hansı qəhrəmanın nitqi baş verən hadisələrlə bağlı təkcə özünün mövqeyini aşkarlamır. Bu nitqdə hadisəyə kənar gözün, kənar düşüncənin də möv- qeyi ilə bağlı işarələr vardır. Beləliklə, qəhrəmanın “söz”ü həm özünün, həm də başqasının sözünün məzmununu əks etdirməklə dialoji səciyyə qazanır. Bir halda “söz”ün qəhrəmana aid məzmunu onu həqiqət kimi təsdiq edirsə, başqasına aid məzmunu onu həqiqət kimi inkar edir. Hər iki halda inkar və təsdiq sözün və yaxud mülahizənin daxilində özünə yer edir” [6, s. 298] və beləliklə, mətn dialoji məzmun qazanır. Bu cəhət yu- xarıda deyilənlərdən də aydın göründüyü kimi, Sabirin satirik mətnləri üçün səciyyəvi keyfiyyət hesab edilə bilər. Əksər satiralarda tipin mono- loqu hadisəyə yalnız özünün münasibətini yox, həm də başqalarının mü- nasibətini ifadə edir. Məhz bu cəhət, bir daha təkrar edək ki, satiraların inkar və təsdiq məzmununu önə çıxarır. “Bizə nə?!” satirasına diqqət ye- tirək: Gər bu il xəlqi təbah etdi giranlıq, bizə nə?! Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?! Bu, monoloji nitqdir və tipin hadisəyə birmənalı münasibətini ifadə edir. Bununla da Sabir satirasının tənqid hədəfinə çevrilir. Bu da sözdürmü, qazandıqlarımız parələri Hey verək boğmalasın Zəngəzur avarələri? Bizlərə dəxli nədir, – yoxdur əgər çarələri, Qoy ağarsın füqəra gözlərinin qarələri! Bu, artıq monoloji nitq deyil və ancaq satirik tipin düşüncəsini, məsələyə baxışını ifadə etmir. Bu, dialoji nitqdir. Burda satirik tiplə bə- Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|