Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Özbəkcədən çevirəni: Yaşar QASIMBƏYLİ
- BƏLƏDÇİ İsa Həbibbəyli.
- Иван Голубничий.
- Xəyalə Əliyeva.
- Elnarə Qaragözova.
- JANR, STRUKTUR, FORMA Məmməd Əliyev.
- Leyla Allahverdiyeva.
- Вафа Гаджиева.
- Fəridə Vəliyeva.
- Töhfə Talıbova Publishing editor: Tohfa Talibova Texniki redaktor: Rəşid Kərimli Make up editor: Rashid Karimli
- Professor Nadir MƏMMƏDLİ
______________________________________________________ Poetika.izm 221 olsa da şeir ola bilməz” deyən hökmü irəli sürür. Demək, Fitrətin tərifinə görə, şeir təqliddən uzaq olduğu təqdirdə onun mahiyyətindəki gözəgö- rünməz enerji – mənəvi güc meydana çıxa bilir, bu hal isə məhz şeirin həqiqətidir. “Təqlidçi nəzmçilər isə “vəzn” və “qafiyə”si yerində olan dürlü-dürlü mənasız sözlərə inandıqca, şeirin həqiqətindən istər-istəməz uzaqlaşırlar... Biz də şeiri “vəzn” və “qafiyə”dən ibarət deyə bilsək, hə- qiqi və əsl şeirə yaxınlaşa bilmərik. Əsl şeir ürək sevgilərini göstərməkdir. Vəzn və qafiyə isə sözün bəzəyidir”. Fitrətin şeir tərifindəki əsaslandırdığı bu mühüm və incə cəhətlər Şərqin məşhur şeirşünas alimi Nizami Əruzi Səmərqəndinin aşağıdakı mülahizələrilə həmahəngdir: “Şairlik elə bir sənətdir ki, bu sənət vasitə- silə şair insanı həyəcanlandıran düşüncə və fikirlər yaradır, eyni zamanda, təsirli müqayisələri bir-birinə peyvənd edir”. (Nizami Əruzi Səmərqəndi. Nadir hekayətlər. Daşkənd, Q.Qulam adına ədəbiyyat və sənət nəşriyyatı, 1985, səh. 31.) Şair öz yaşantılarını şeir vasitəsilə ifadə edib, həyəcanlan- dıran duyğular hasil edərkən, öncə ətraf aləmin və həyatın şairin duy- ğularına təsir etməsini nəzərə almalıyıq: “Bilirik ki, hər birimizin canımız və şüurumuzun ətrafımızdakı şeylər və hadisələrlə bağlanması beş duyğu vasitəsilə mümkün olur. Biz bu beş duyğunun köməyilə ətrafımızdakı hər şeyi və hadisələri anlayır və onların hər birindən sevinc, qorxu, həyəcan, kədər, əsəbilik, coşğunluq və s. kimi hiss və duyğular qəbul edirik. Şeir ürəyimizdə peyda olan məhz bu duyğuları sənətkaranə tərzdə sözlərlə başqalarının ürəyinə köçürməkdir. Şair ətrafındakı şeylər və hadisələrdən aldığı duyğuların sənətkaranə tərzdə başqalarının qəlbinə sirayət etməsinə can atır. İnsanın qəlbi nə qədər həssas və “duyğulu” olsa, o qədər yaxşı şair ola bilər. Şairlik üçün öncə hiss, duyğusallıq və həmin hissləri usta- lıqla başqalarının qəlbinə təlqin edən bir güc gərəkdir”. Demək, şair ətraf aləmin təsirilə doğulan hiss-duyğularını başqa insanların qəlbinə yeritmək üçün şeirə müraciət edir ki, bu prosesdə o, sənətkaranə tapılmış sözlərdən istifadə edir. Bu yaradıcılıq prosesini Fitrət həmin illərdə yazdığı “Şair” şeirində belə ifadə etmişdi: “Şair təbiətdən sirli, dərin mənaları... inadla axtarar – tapar, özü üçün saxlamaz. Onları yaz gülünün yarpağından tökülən sözlərə büküb bizə ərməğan edər”. Şair öz duyğularını başqa- larının qəlbinə köçürmə əsnasında isə “vəzn” və “qafiyə” əsas məqsəd ola bilməz, əksinə, şeirin mənəvi qüdrətini və enerjisini daşıyan vasitə kimi dəyərləndirilə bilər. Şeirdə məqsəd “vəzn” və “qafiyə” kimi formal va- hidlər yox, şeir mahiyyətindəki həqiqətin oxucuya çatdırılmasıdır. Buna görə də şeiriyyət sultanı həzrət Nəvai demişkən “Sözki fəsahət zivərindən müzəyyən deyildir, ona çinlik zivəri tamam bəsdir”. Yəni sözün şeirə çev- rilməsi onun fəsahət zinəti ilə bəzənməsində deyil, bəlkə, daha çox çinlik zivəri (əlaməti)nin mövcudluğu onunçün əsasdır. Amma alim bu izahla məhdudlaşmır, yəni “şeir duyğular axınını sözlər vasitəsilə əks etdir- ______________________________________________________ Poetika.izm 222 məkdir” tərifi ilə kifayətlənməyin ifrat nəticələrə gətirib çıxara biləcəyini vurğulayır: “Bu cür yanaşma bir qədər ifratdır. Şeirin bir sənət olduğunu dərindən anlayanlar bu nəticə ilə kifayətlənə bilməz. Ağlımıza gələn hər bir sözü ürəyimizdəki “duyğu dalğaları”nın ifadəsi hesab etsək, Tanrı göstərməsin, oxucularımız nə hala düşərlər!” Demək, ürəkdə tüğyan edən hər cür hissiyyat da şeir kimi reallaşa bilməz. Şairin öz duyğularını şeirə çevirmə əsnasında “rəssam kimi görmə, mütribanə ifa, arifanə dərk et- mək” qabiliyyətlərini özündə cəmləşdirməsi zəruridir. Şeir həqiqətini hərtərəfli izah edəndən sonra Fitrət onun ifadə üsul- ları – şəkil, vəzn, qafiyə kimi istilahları təhlil etməyə başlayır: “Şeir iki növdür: mənzum şeirlər (düzüm şeirlər), mənsur şeirlər (saçma şeirlər). Mənzum şeir söyləmək mümkün olduğu kimi, mənsur şeirlər də qəbul edilir. Mənsur şeirlər üçün “vəzn” və “qafiyə”nin olmağı zəruri deyil, ək- sinə, sözlərin sənətkaranə seçilməsi və işlədilməsi mühümdür” . Fitrət daha sonra yazır ki, “ürəyimizdəki duyğuları təsvir etmək is- təsək, qafiyəsiz, vəznsiz bir şeir meydana gələr. Şeirimizi bəzəmək istəsək, vəznli, qafiyəli şeir (mənzum şeir) yazmalıyıq”, – deməklə vəznsiz şeir deyə mənsur şeirləri nəzərdə tutur. Fitrətin ifadə etdiyi “vəznsiz şeir” istilahı həm də “erkin”, “sərbəst”, “verlibr” kimi terminlərin mahiyyət və məzmununu da özündə ümumiləşdirir. 30-cu illər poeziyasında bu cür şeirlər “saçma” (mənsur) şeir adıyla adlanması məlumatlı oxuculara yaxşı məlumdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, “Şeir və şairlik” məqaləsi türk şeiriyyətində ərəb-İran şeir texnikasından yoluxmuş təqlidçiliyə qarşı inkar pafosu ilə başlanır. “Biz müsəlmanlığı qəbul etdikdən sonra ədə- biyyat sahəsində təqlidçilikdən yaxa qurtara bilməmişik, ədəbiyyat sahə- sində ən böyük xidmətimiz də iranlıları, ondan sonra ərəbləri təqlid et- məkdən ibarət olub”, – deyərkən bu təqlidçiliyin mühüm səbəbləri və cəhətlərindən biri kimi vəzn və qafiyəyə diqqəti yönəltmişdi. “Vəzn” və “qafiyə” barəsində mübahisənin sonunda da alim aşağıdakı fikirləri vur- ğulayır: “Dünya səhnəsində təqlidçilik rolunu heç bir millət biz türklər kimi oynaya bilməyib. Biz hansı bir millətin hansı bir cəhətini təqlid etmək istəsək, öz milli ruhumuza fikir vermədən təqlid edərik... Halbuki İran vəzni ilə türkcə şeir yazıb türk ulusuna oxutmaq mümkün deyildir. Fars dili dünyanın oynaq və nazlı dillərindəndir. “Vəzn” məsələsində teatr səhnəsindəki qızlar kimi cazibədar oynaya bilir. Türk sözü isə ağır, vüqarlı, möhtəşəmdir... İran vəznində türkcə şeir yazanlar iki zərərli işi görməyə məcbur olurlar. Birincisi, şeirin arasına daha çox ərəbcə sözlər daxil edirlər. İkincisi, “vəzn”ə riayət etmək üçün türkcə sözlərin kökünü, qamətini pozurlar. İran vəznində şeir deyən bütün türk şairləri bu iki xəstəliyə tutulmuşlar, heç biri bu dərddən xilas ola bilməmişdir. Türkcə sözlərin gövdəsini, qamətini təhrif etməməyə ən çox çalışan şair Nəvaidir. ______________________________________________________ Poetika.izm 223 Nəvainin şeirlərində zorakılığa məruz qalan söz azdır. Demək, Nəvai həzrətləri də bu işin səmərəsizliyini anlamış, amma özünü bu taledən tamamilə qurtara bilməmişdir”. Fitrət bu məsələ ilə bağlı fikir və mülahizələrini özünün sonrakı elmi tədqiqat əsərlərində də davam etdirir. Böyük alimin və sənətkarın “Türk şeirinin milli vəznimiz olan barmaq vəzni” (“Ədəbiyyat qaydaları”) və ərəb-İran əruzunun türk şeirində tətbiqi sirləri (“Əruz haqqında”) ba- rəsindəki dərin və ardıcıl fikirləri bu gün də elmi dəyərini və aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. “Şeir və şairlik” məqaləsi ilə isə böyük mütəfək- kir sənətkar poeziyanın ümumbəşəri mənəvi-estetik keyfiyyətləri ilə bir sırada, həm də milli poetika və vəzn kontekstində tarixi nailiyyətlər qa- zana biləcəyini vurğulayır. Eyni zamanda, əsl şair öz milli mədəniyyəti və xalqının həyatından qidalanıb, öz millətinin zövqünə, qəlbinə və dilinə uyğun əsərlər yaratdığı təqdirdə onun əsərləri millət mənəviyyatının üzvi hissəsinə çevrilə bilər. Fitrət bir çox əsərlərində ehtirasla ifadə və müdafiə etdiyi bu görüşləri Türküstanın dahi sənətkarları Xoca Əhməd Yəsəvi, Mövlana Lütfi, Zahiriddin Məhəmməd Babur və Babarəhim Məşrəb haq- qındakı traktat və tədqiqatlarında da məharətlə əks etdirmişdir. Fitrətin “Şeir və şairlik” adlanan yığcam məqaləsi həm də onun nəzəri-estetik səviyyəsini – şeir nəzəriyyəsini nə qədər dərindən bildiyini də parlaq şə- kildə nümayiş etdirir. Özbəkcədən çevirəni: Yaşar QASIMBƏYLİ, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının üzvü, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru yashargasimov@mail.ru ______________________________________________________ Poetika.izm 224 BƏLƏDÇİ İsa Həbibbəyli. Ədəbi əlaqələrdən müqayisəli ədəbiyyatşünas- lığa .................................................................................................. ƏDƏBİ TƏHLİL. MƏTN POETİKASI Aslan Salmanov. Mühit-müəllif-mətn əlaqələri və mətnin anla- şılması problemi (Səməd Vurğunun əsərləri əsasında) .................. Иван Голубничий. Особенности авторского мифотвор- чества в романе Камала Абдуллы «Неполная рукопись» ........ Şəfa Cəbiyeva. Bədii qəhrəmanın estetik obyektivliyi: dünən və bu gün ............................................................................................. Xəyalə Əliyeva. Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” post- modern romanında mistifikasiya .................................................... Təyyar Salamoğlu. Satira dialoji münasibətlər kontekstində ....... Salidə Şərifova. Azərbaycan postmodern romanının obrazları .... Cavanşir Yusifli. Su poeziyası – başgicəlləndirici məkan ........... Yaşar Qasımbəyli. Lirika və poetik “biz” kultu ........................... Elnarə Qaragözova. Kamal Abdullanın və Lion Feyxtvangerin yaradıcılığında “kölgə” arxetipi ..................................................... Şükufə Vəliyeva. Amerika ideyası, təzahürü, formalaşması və ədəbiyyatda inikası ......................................................................... Leyla Əliyeva. Yusif Səmədoğlu hekayələrində mətn yaddaşı ..... İZM Tahirə Məmməd. Maarifçilik və onun XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında təzahür xüsusiyyətləri ............................................. Pərvanə Bəkirqızı (İsayeva). Postmodernizm və Azərbaycan ədəbiyyatı ....................................................................................... JANR, STRUKTUR, FORMA Məmməd Əliyev. Şeirin bənd quruluşunun riyazi yazılışı ........... Şəhanə Əliyeva. Dram əsərlərində informasiyanın ötürülməsi mərhələləri ..................................................................................... Leyla Allahverdiyeva. Müasir dramaturji strukturda zaman- məkan həlli ..................................................................................... Nərmin Cahangirova. XX yüzilliyin əvvəli Azərbaycan poema- sının janr-struktur xüsusiyyətləri ................................................... 3 7 18 21 30 36 48 59 70 82 90 98 109 117 126 132 139 151 ______________________________________________________ Poetika.izm 225 Вафа Гаджиева. Повтор как один из главных принципов лексико-семантической организации поэтического текста (на основе анализа поэтической лексики поэмы «Хосров и Ширин» Низами Гянджеви) ........................................................ TARİXİ POETİKA Zəhra Allahverdiyeva. Sufi-simvolik poeziyada metafora .......... Təhminə Bədəlova. Məhcur Şirvani lirikasında söz sənətkarlığı . Tahir Nəsib. Dastanlar və uligerlər arasında poetika və şifahi təqdimat yaxınlığı .......................................................................... Fəridə Vəliyeva. Yunus Əmrə yaradıcılığında şeir şəkilləri ......... DÜNYA ƏDƏBİYYAT NƏZƏRİYYƏSİNDƏN TƏRCÜMƏLƏR Həmidulla Baltabayev. Əbdürauf Fitrətin “Şeir və şairlik” əsəri 162 179 188 200 210 218 ______________________________________________________ Poetika.izm 226 POETİKA.İZM AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Əsərləri The Scientific works of the Institute of Literature named after Nizami Nəşriyyat redaktoru: Töhfə Talıbova Publishing editor: Tohfa Talibova Texniki redaktor: Rəşid Kərimli Make up editor: Rashid Karimli ______________________________________________________ Poetika.izm 227 «Elm və təhsil» nəşriyyatının direktoru: Professor Nadir MƏMMƏDLİ www.literature.az direclit@yahoo.com Çapa imzalanıb: 04.07.2016. Formatı: 70x108 1/16 Approved to the print: 04.07.2016. Format: 70x108 1/16 Tirajı 300 nüsxə. Həcmi: 14 ç.v. Edition 300 copy. Size: 14 p.p. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi nəşrlərində – “Ədəbi əlaqələr”, “Ədəbiyyat məcmuəsi”, “Poetika.izm” jurnallarında məqalələr pulsuz çap olunur. In the Institute of Literature named after Nizami, in scientific publications – “Literary relations”, “Poetics.izm” and “Literature collection” the articles are published free. ========================================== Jurnal “QAYA” nəşriyyatının sifarişi ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunub. The journal has been published by the order of “GAYA” publishing in the “Elm ve Tehsil” publishing house. e-mail: nurlan1959@gmail.com Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev dongəsi 8/4. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|