Populyatsiya ekologiyasi

Populyatsiyaning fazoviy yoki makonda tarqalishi tuzilishi.

Populyatsiyaning hosil qiladigan tur vakillari har xil makonda turlicha tarqalish imkoniyatiga egadir. BU bilan ular o’zaro yashaydigan joy va ozuqa bilan ta’minlanadi hamda o’sish, ko’payish va rivojlanish, nasl qoldirish uchun muhitning abiotik va biotik omillari bilan aloqada bo’ladi. Populyatsiyada tur vakillari quyidagicha taqsimlanishi mumkin, ya’ni: a) tekis, bir xil; b) notekis; d) guruh-guruh (teng, doimiy, tasodifan emas) Tur vakillari har xil turda taqsimlanishi, ularning turli xislatlari, muhitning bir xilligidan kelib chiqadi va organzimlar turli guruhlarga birlashadi. Tabiatda teng taqsimlanishi juda kam uchraydi.

Tabiatda xol-xol va guruh-guruh bo’lib taqsimlanish keng uchraydi. Bu atrof-muhit va hayvonlarning xulqlari o’zgarishi bilan bog’liqdir. Tabiatda yakka-yakka uchraydigan parazitlar, yirtqichlar ayrim hollarda notekis tarqaladi, bunga ularning tasodifan uchraydigan o’lja (xo’jayin)ni qidirish sabab bo’lishi mumkin. Populyatsiya a`zolarining makonda tarqalishiga qushlardan ham misol keltirsa bo’ladi. Qushlarning xulqi bo’yicha Peru ousha qushlarining inlari bir-birlaridan ma’lum uzoqlikda joylashdiki, ularning uyda o’tirgan balog’atdagi vakillar bir birlarini cho’qib tashlamaydi (Riklefs, 1979).

Populyatsiya vakillarining makonda taqsimlanishini tabiiy sharoitda aniqlash uchun organzimlar tarqalishiga qarab, ma’lum joylar tanlab olinadi. Ular bir-birlaridan vakillarining soni, qalinligi, yosh va jins bo’yicha tuzulishlari bilan farqlanadi. Ko’pincha ularning qalin joyi atrofini siyrak vakillari o’rab turadi. Masalan, beda urug’I onalik (urug’ bergan poya) oldiga tushadi va shu yerda qalin bedapoya hosil bo’lib boradi, agar urug’ nariga borib tushsa, u yerda bedaning yangi tupi yangi o’sib chiqadi.

O’simliklarga qaraganda hayvonlarning harakatchanligi tufayli, ular egallaydigan maydonlar xilma-xil bo’ladi. Hayvonlar makondan foydalanishi bo’yicha o’troq va ko’chib yuruvchi guruhlarga bo’linadi. O’troq yashashda, hayvonlar

chegaralangan tabiiy maydon va u yerdagi zaxiralardan foydalanadi. Bunga, olmaxon, qaldirg’och,chug’ur-chug’urlar, uy kaptarlari, tovuqlar, Pomir tog’ sug’;urlarini misol qilib keltirish mumkin.

Hayvonlarning makonga bo’lgan egalik uchun aktivligi quyidagi ikki holat bilan aniqlanadi, ya’ni:

1. O’zining yashab qolishini ta’minlash uchun (ozuqa tanlash, topish, maydonni kengaytirish, inlar kavlash) yo’nalgan aktivlik;

   
   

2. Qo’shni vakillar guruhlari bilan aloqa qilish (o’z joyini saqlash uchun signal berish, tovush chiqarish, saqlash) uchun aktivlik.

   
   

Hayvonlarda o’z maydonini “mustahkamlash” turli yo’llar bilan amalga oshiradi, ya’ni: 1) O’z joyining chegaralarini qo’riqlash, begonalarni kiritmaslik, ularni haydab chiqarish; 2) Begonalarni o’z joyiga kiritmaslik uchun maxsus qo’rqinchli o’yinlar, tashlanish; 3) Maxsus signallar (tovush, pishqirish, yernmi tepish) bilan joy band ekanligini (ayiqlar, yovvoyi mushuklar) bildiradi. Hayvonlarning joy bo’yicha xulqiy moslashishlari ko;’payish vaqtlarida ochiq namoyon bo’ladi. Jumladan, dala chumchuqlari o’zlarining polaponlari, chumchuqchalari uchadigan vaqtda gala bo’lib, bir joydan ikkinchi joyga ko’chadi. O’tqor tur vakilarining populyatsiyalari makonda tuzilish bo’yicha quyidagi 4 ta: 1) sochjilgan (diffuz); 2) mozaikali (koshinkor, aralash-quralash); 3) uzilib-uzilib; 4) davriy (siklik) turlarga birikadi. Ko’chib yuradigan hayvonlar populyatsiyalarining hayoti ma’lum joydagi ozuqa zaxiralariga va ularning turlariga bog’liq emas. Populyatsiya a’zolari makonda yakka-yakka yursa, ularning yirtqichlar ta’sirida nobud bo’lishi xavfi ortadi. Shu sababli hayvonlar bir joydan ikkinchi joyga guruh-guruh, gala, poda bo’lib ko’chadi. Qushlar va baliqlar gala bo’lib harakat qilganda, qushlar-aero, baliqlar esa gidrodinamik sharoitda uchadi va suzadi. Hayvonlar populyatsiyasining makonda tuzilishi fasllar bo’yicha, organizmlarning moslashishi, ozuqa manbalari kabi omillarga bog’liq. Abiotik fartorlarning makondagi eng sodda tuzilishi-bu o’z chegrasini qo’shni vakillardan saqlamaslik bo’lsa, eng murakkab tuzilish-o’z chegarasini saqlab, yot vakillarni kiritmaslikdir, bunda populyatsiya vakilarining turlar ichidagi aloqasi kuchayadi.