Proceedings of Global Technovation- an International Multidisciplinary Conference
Yüklə 321,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kalit soʻzlar
| Proceedings of Global Technovation- An International Multidisciplinary Conference Hosted from Samsun, Turkey https://conferencepublication.com October 31 st , 2020 59 “DEVONU LUGʻATI TURK” VA BUXORODAGI SHEVALAR HAQIDA Hamzayeva Nilufar Hafizjon qizi Alisher Navoiy nomidagi ToshDOʻTAU2-kurs talabasi. Ilmiy rahbar – H.Ahmedov, f.f.n,dotsent. Anatatsiya: Ushbu maqolada “Devonul lugʻoti turk asari‟‟ , uning tilshunoslik va shevashunoslikda tutgan oʻrni, qadimgi turkiy xalqlar tili va ularning bugungi kunda ham shevalarimizda faolligi haqida soʻz boradi. Kalit soʻzlar : „‟Devonu lugʻoti turk‟‟, sheva , Buxoro shevasi, fonetik tarkib . “Devonu lugʻati-t turk” asari turkiy tilshunoslikning bizga ma‟lum boʻlgan ilk, yirik, shuning bilan birga, tengi yoʻq ulugʻ yodgorligidir… Lugʻatga asos qilib yozma-adabiy tilde qoʻllanuvchi soʻzlar olingan. Ikkinchi turli turkiy shevalar boʻlib, dialektal leksika ana shu lugʻat qatlami tevaragida, unga chogʻishtirib boriladi. Shunga koʻra asar eski turkiy yozma-adabiy tilinigina emas, eski turkey dialektlarni oʻrganishda ham muhim ahamiyat kasb etadi” [1. Qosimjon Sodiqov, DLT. 4-bet] Turkiy xalqlarning mushtarak yozma yodgorligi hisoblangan, eng qadimiy asarlardan biri bo‟lgan “Devonu lugʻoti turk” asari X asrning 2-yarmida yaratilgan, eng qadimiy ilmiy meros hisoblanadi. Aynan shu davr Qoraxoniy hukmdorlar davri boʻlib , bu davrda ilm fan juda rivojlandi. Bu davrga kelib, ilmiy ahamiyatga molik boʻlgan koʻplab asarlar yaratildi. Shulardan biri esa Mahmud Qoshgʻariyning “Devonul lugʻoti turk‟‟ asaridir. Bu asardagi lingvistik atamalar kitobida keltirilishicha, ushbu asar Oʻrta Osiyoning madaniyat markazlari boʻlgan Buxoro, Samarqand, Nishopurda yozilgan boʻlishi mumkin deyilgan taxminlar ham keltiriladi (2.11). Xurshid Davron oʻz asarlarida shunday deydi :”Turkiylarning tarixdagi oʻrni haqida gap ketsa, aynan „‟Devonul lugʻoti turk” asari tilga olinadi‟‟(5). Qoshgʻariy turkiy xalqlarning tili, shevasi, lahjasini oʻrganib adabiy til bilan solishtirib, qiyoslab, ularni taftish qiladi. Bu oʻrganilgan ilmiy manbalar esa Mahmud Qoshgʻariy uchun ham oʻz ijodida asosiy tayanch boʻlib, xizmat qiladi. Qoshgʻariy lugʻat tuzish tamoyillarida arab tilshunoslari yaratgan an‟analardan unumli foydalangan holda birinchi turkiy lugʻatni yaratadi. Bu lugʻatda ilk turkiy til qonuniyatlari oʻz aksini topdi. Qoshgʻariy oʻz asari haqida shunday deydi,- “oldin hech kim tuzmagan va hech kimga ma‟lum boʻlmagan alohida bir tartibda tuzilgan asar” . Aynan ushbu asarda juda koʻp qiyosiy qoidalar: grammatik, morfologik, leksik, semantik, alomatlar koʻrsatilgan. Foydalanuvchilarga osonlik tugʻdirish uchun sodda tartibda yozilgan. Ayni damda , ushbu asarda VIII – XI asrlar adabiy tili va adabiyoti, ogʻzaki ijod namunalari ham mukammal tasvirlangan . Shuning uchun ham ushbu asar oʻzbek adabiyoti va tilshunosligida mukammal qomusiy asar deb tilga olinadi. Markaziy Osiyo va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urug‟ va qabilalar , ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, astranomiyasiga oid qimmatli ma‟lumotlarga boy. Ushbu asar arab tilida yozilgan boʻlib , sakkiz mingdan ortiq turkiy soʻzlarga izohlarni oʻz ichida jamlagan . Ushbu soʻzlar, izohlari bugungi kun tilshunosligi uchun ham oʻzining katta ahamiyatiga egadir. Bugungi kun tilshunosligida , yozma yodgorliklarimizda keltirilgan soʻzlar adabiy tilda uchramasligi, yoki uchrasa- da, fonetik tarkibi oʻzgargan holda uchrashi mumkin.“Devonul lugʻotit turk “ asarida izohlangan soʻzlarning bir qancha qismi oʻzbek adabiy tilining shevalarida hozirgi kunda ham saqlanib qolingan bo‟lib, bular shevalarda faol qoʻllaniladi. (1.26) Aynan Buxoro viloyatining Shofirkon tumani shevasida ham “Devonu lugʻotit turk”da izohlangan koʻpgina soʻzlar hozirgi kunda ham faol iste‟molda boʻlib, bular asosan fe‟l soʻz turkumiga oid soʻzlardir . Quyida aynan Buxoro viloyati Shofirkon tuman Chitkaron qishlogʻi shevasidagi soʻzlarning “Devonu lugʻoti turk” asaridagi bir xilliklari keltiriladi: Yüklə 321,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|