PüSTƏ oruc qizi fərhadġ

 
 
 
 
 

---

 
48 
MÜHAZĠRƏ MƏTĠNLƏRĠ  
KOMMERSĠYA FƏALĠYYƏTĠNĠN 
ĠNFORMASĠYA TƏMINATI 
 P L A N
 
1.Kommersiya sirri və onun qorunması.  
2.  Kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən hüquqi 
Ģəxslərin təĢkilati-hüquqi formaları 
  1.
  Bazarın  əmtəəyə  qarşı  tələbləri  haqqında 
informasiya  ticarət  müəssisələrinin  alıcılara  təklif 
edəcəkləri  əmtəə  və  xidmətlər  üzrə  düzgün  seçim 
etmələri  üçün  zəruridir.  Buna  görə  də  kommersiya 
xidməti  idarələri  əmtəələrin  xüsusiyyət  və  cəhətlərini, 
habelə  onların  alıcıların  tələblərinə  nə  dərəcədə  cavab 
verdiklərini  yaxşı  bilməlidir.  Həmçinin,  əmtəələrin 
“həyat dövrünə”, yəni əmtəənin bazarda qaldığı dövrə də 
diqqət 
yetirmək 
lazımdır. 
Əmtəənin 
rəqabətqabiliyyətliliyi haqqındakı införmasiya da mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  O,  əmtəəni  anoloji  əmtəələrdən 
konkret istehlakçının tələbatlarını təmin etmə dərəcəsinə 
görə  fərqləndirən  xüsusiyyətlər  məcmusu  kimi  müəyyən 
olunur. Yəni, əmtəənin bu qabiliyyəti  rəqabət şəraitində 
uğuru təmin edəcəkdir. 
Nəzərə  almaq lazımdır ki,  əmtəə  üzrə  qiymət  onun 
keyfiyyəti  ilə  birbaşa  əlaqədədir.  Tez-tez  istehlakçılar 
düşünürlər  ki,  yüksək  qiymətlər  əmtəənin  yüksək 
keyfiyyətindən  və  əksinə,  aşağı  qiymətlər  –  aşağı 
keyfiyyətdən 
xəbər 
verir. 
Buna 
görə 
 
ticarət 
müəssisəsinin  kommersiya  bölmələri  əmtəələr  üzrə 
qiymətlərin  ən  qiymətlərin  ən  layiqli  formada  onların 
keyfiyyətini  əks  etdirdiyi  haqqında  informasiya  sahib 

---

 
49 
olmalıdır.  Bu  zaman  əmtəənin  bazarda  qəbulolunma 
dərəcəsini,onun  haqqında  müsbət  ictimai  rəylə  müəyyən 
olunan  nüfuzluğunu  da  nəzərə  almaq  lazımdır.  Bununla 
əlaqədar,  nüfuzlu  qiymətlər  anlayışın  da  mövcuddur. 
Yəni,  elə  kateqoriyalı  alıcılar,  var  ki,  onlar  qiymətləri 
aşağı  olan  əmtəələri  keyfiyyətsiz  hesab  edərək  almırlar. 
Buna  görə  də,  əmtəə  və  xidmətlər  üzrə  qiymətləri  təyin 
edərkən  müəssisə  qiymətlərin  konkret  alıcı  qrupları 
tərəfindən təyin  olunan  yuxarı və  aşağı  hədləri haqqında 
informasiyaya malik olmalıdır. 
 Bazarı 
əmtəəyə 
qarşı 
tələbi 
haqqındakı 
informasiyanı  öyrənərkən  əmtənin  qablaşdırılmasına  və 
reklam tərtibatına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.  Onlar 
əmtəənin 
üstünlüklərini 
qeyd 
etməli, 
onun 
realaşdırılmasına sürətlənməsinə şərait yaratmalıdırlar və 
s. 
Kommersiya  xidməti  idarələri  əmtəə  haqqındakı 
informasiyanın  genişliyi  və    çox  tərəfliliyini  nəzərə 
alaraq  onun  öyrənilməsi  və  təhlilinə  kompleks  şəkildə 
yanaşmalıdır. 
Bazar 
konyunkturu 
haqqında 
informasiya 
kommersiya  xidməti  bölmələrinə  bazarda  və  onun 
seqmentlərində  tələb  və  təklifi,  bazaarın  həcm  və 
xarakterini,  qiymətlərin  səviyyəsini,  bazar    rəqabətinin 
şərtlərini      və  başqa  aspektləri  zəruri  kommersiya 
qərarlarının  qəbul  edilməsi  məqsədilə  tədqiq  etməyə 
imkan verir. 
Kommersiya 
informasiya 
məlumatı 
dedikdə, 
müxtəlif  əmtəə  və  xidmətlər  bazarında    yaranmış  şərait 
haqqında xəbərlər başa düşülür. 

---

 
50 
     Kommersiya  informasiya  məlumatı 
ticarət 
firmalarına 
öz 
fəaliyyətlərinin 
təhlil 
etməyə, 
planlaşdırmağa  və  nəticələri  üzərində  nəzarətin  həyata 
keçirilməsinə imkan verir. 
     Kommersiya informasiya mənbəyi kimi, konkret 
əmtəələr  üzrə    marketinq  tədqiqtları  xidmət  göstərə 
bilərlər.  Lakin  tədqiqatların  keçirilməsinə,  məlumatların 
toplanmasına  və  təhlilin  aparılmasına  pul  vəsaiti 
qoymazdan  əvvəl,  xərclərin  və  mümkün  nəticələrin 
əhmiyyətliliyinin    müqayisəli    qiymətləndirilməsini  
aparmaq  zəruridir.  Əgər  kommersiya  məlumatının 
istifadə  olunmasından  gələn  mənfəət  artımı  onun  əldə 
olunmasına  çəkilən  xərclər  artımını    üstələyərsə,  onda 
marketinq  tədqiqatlarınını  aparılması,  məqsədəuyğun 
hesab olunur. 
     Kommersiya  informasiyasının  mühüm  mənbəyi 
kimi,  ticarət  firmasının    daxili  materiallarını  və 
sənədlərini  də  hesab  etmək  olar,  xüsusən  də,  mal 
dövriyyəsinin  həcmi,  satış  xərcləri,  əmtəə  ehtiyyatları, 
mənfəət,  reklam  xərcləri  və  digər  məlumatları  hesab 
etmək olar. 
 Kommersiya  informasiyasının  mənbələrindən  biri 
kimi 
xarici 
statistika 
məlumatlarını 
və  kütləvi 
informasiya vasitələrində bazarın vəziyyəti haqqında dərc 
olunan xəbərləri hesab etmək olar. Son  vaxtlarda “təmiz 
informasıya  istehsalını  və  satışını”  özlərinin  əsas 
fəaliyyət 
növünə 
çevirmiş  müxtəlif  firmalardan 
informasiya alınması çox geniş yayılmağa başlamışdır. 
Kommersiya  sirri  anlayışı  kommersiya  nöqteyi  - 
nəzərindən bilərəkdən gizli saxlanan iqtisadi maraqlardan 
və firmanın istehsal-təsərrüfat, idarəetmə, elmi-texniki və 
maliyyə  fəaliyyətinin  müxtlif  tərəfləri  və  sferaları 

---

 
51 
haqqında  məlumatlardan  ibarətdir  ki,  onların  da 
qorunması  rəqabət    maraqları  və  firmanın  iqtisadi 
təhlükəsizliyinə  qarşı  mümkün    təhlükələrin  olması  ilə 
əsaslandırılır. Kommersiya sirri kommersiya üçün maraq 
doğurduğu andan sirr hesab olunur. 
Beləlikə, aşağıdakılar kommersiya sirrinə  aid edilir 
və  informasiya  sızmasının  və  onun  oğurlanmasının 
müdafiə olunmasını tələb edir: 
-
 
maliyyə məlumatları; 
-
 
məhsul  və  xidmətlərin  qiyməti,  texnologiyası  barədə 
məlumatlar; 
-
 
işgüzar planlar və yeni məhsulun istehsalı planları; 
-
 
müştəri  və  satıcıların,  müqavilələr,  referanslar  və 
planlar;  
Kommersiya sirrinin daşıyıcıları:- müəssisənin və 
ya firmanın kommersiya müxtəliflikləri haqqında 
məlumatı olan şəxslərdir. 
Kommersiya  sirri:  -  bazar  təsərrüfat    şəraitində 
istehsalçını  haqsız  rəqabətdən  qoruyur.  Haqsız  rəqabətə 
ticarət  markasından  gizli  istifadə  olunması,  rəqibin 
məhsulunun saxtalaşdırılması, aldadıcı reklam, satınalma 
şantaj  kimi  müxtəlif    qanuna  zid    hərəkətlər  aid  edilir. 
Bütün  bunlarla  bərabər  sənaye  cəsusluğda  müəyyən  yer 
tutur. 
 
Sənaye  cəsusluğu  dedikdə:-  kommersiya  sirrinin 
təşkil edən məlumatların qeyri- qanuni toplanması məxfi 
informasiyanın  hər  hansı  şəxs  və  ya  müəssisə,  onun 
sahibi tərəfindən qeyri- qanuni istifadə olunması nəzərdə 
tutulur.  Sənaye  cəsusunun  əsas  obyekti:  -  müəssisənin 
kommersiya  sirrini  daşıyan  hər  hansı  maddi  və  ya  qeyri 
maddi obyektlər nəzərdə tutulur. 

---

 
52 
 
ABŞ,  Almaniya,  Yaponiya,  Çin  və  digər  ölkələr 
kommersiya  sirrinin  qorunması  müvafiq  hüquqi  bazaya 
söykənən sənaye müxtəlifliyi sistemi ilə tənzimlənir. 
 
Beynəlxalq  aləmdə  informasiyanın  qorunub 
saxlanmasına 
mükəmməl 
sahib 
olan, 
onun 
təkmilləşməsində,  qanunvericiliyin  möhkəmlənməsində 
böyük rola sahib olan ABŞ-dır. 
 
ABŞ-1979-cu ildə”Kommersiya sirrinin qorununb 
saxlanması”  haqqında    qanun  qəbul  etdi.  Bu  qanuna 
əsasən aşağıdakı informasiyalar kommersiya sirri adlanır: 
-
 
hamıya  məlum  olmadığı  və  ya  kommersiya 
məqsədlərilə  ondan  istifadə  edə  biləcək 
müstəqil 
iqtisadi 
dəyərə 
malik 
olan 
informasiya, 
-
 
müdafiə üzrə ağıllı səylər informasiyası 
-
 
informasiyanın dəyərinin göstərilməsi (alınıb- 
satılmasına çəkilən xərclər)  
-
 
müxtəlif inf ormasiyaların qorunması və onlar 
haqqında tədbirlərin görülməsi. 
Azərbailycanda  kommersiya  sirri  haqqında  qanun 
ilk dəfə 1992- ci ildə qəbul edilmişdir. 
Kommersiya sirrinin qorunub saxlanmasında əsasən 
aşağıdakı formaları nəzərdə tutmaq olar. 
-
 
onun  sahiblərinin    maraqlarının  qorunmasına 
yönəldilmiş hüquq normaları. 
-
 
Müəssisənin,  firmanın  rəhbərliyinin  təyin 
etdiyi normalar (əmr, sərəncam, fərmanlar) 
-
 
Bu  normalara  riayət  olunmasını  təmin  edən 
xüsusi struktur bölmələri. 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  formalar  bir-biriilə 
qarşılıqlı əlaqələndirilir. 

---

 
53 
İstehsal  sirrlərinin  qorunması  üzrə  dünya  təcrübəsi 
göstərir  ki,  xalis  inzibati  tədbirlərdə  nəticəyə  zəmanət 
verilmir.  Ona  görədə  sahibkarlar  inzibati  tədbirlərlə 
yanaşı,  məxfi  informasiyanın  müdafiəsi  prossesinə 
firmanın  bütün  əməkdaşlarının    aktiv  cəlb  olunmasını 
həyata keçirirlər. 
  Mütəxəssislər  hesab  edirlər  ki,  sirrin  qorunub 
saxlanmasının  80%-i  işə  qəbul  edilən  kadırların  üzərinə 
düşür.  Belə  ki,  yeni  işə  götürülən  kadrlarla  kommersiya 
sirrinin  qorunub  saxlanması  haqqında  ilk  gündən 
tərbiyəvi  iş  aparılmalıdır.  İş  elə  təşkil  olunmalıdır  ki, 
çalışan  hər  bir  mütəxəssis  ancaq  öz  vəzifəsini  yerinə 
yetirsin  və  o  əlavə  məlumatlara  nisbətən  malik  olmasın. 
Lakin  bu  o  qədər  də  mümkün  olmur  odur  ki, 
materialların sızması müəssisəyə xeyli ziyan vurulmasını 
minumuma  endirir.  Bütün  bu    deyilən  və  deyilməyən 
formaların  qorunub  saxlanmasında  möhkəm  dövlət 
qanunlarının    olmamasını  nəzərə  alsaq  da  idarə  və 
müəssisələr  bu sirlərrin qorunub saxlanması üçün 1 şöbə 
(spes  otdel)  adlanan  şöbə  yaradılar.  Bu  şöbə  vasitəs  ilə 
idarə  və  müəssisələrdə  istehsalın  həcminin,  alqı-satqı 
kontragentlərin    və  digər  sazişlərin  bağlanmasında  baş 
verəcək  məlumatların  qorunub  saxlanmasına  nəzarət 
edilir. 
  Kommersiya 
sirrinin 
qorunmasının 
bütün 
hallarında  sənədlərə  xüsusi  diqqət  yetirmək  vacibdir. 
Çünki,  ölkəmizdə    kommersiya  məlumatının  əsas  həcmi 
sənədlərdə saxlanılır. 
2.  Qüvvədə  olan  qanunvericilik  hüquqi  şəxsə 
aşağıdakı kimi tərif verir.
 
 
Təsərrüfat  yoldaşlığı  bir  neçə  şəxsin  onlar 
arasındakı  razılıq  əsasında  sahibkarlıq  fəaliyyətinin 

---

 
54 
həyata  keçirilməsi  üçün  birləşməsidir.  Təsərrüfat 
yoldaşlığı  tam  yoldaşlıq  və  ya  inam  əsasında  yoldaşlıq 
(kommandit)  formasında  yaradılır.  Tam  yoldaşlığın 
iştirakçıları  və  inam  əsasında  yaradılan  yoldaşlığın 
yoldaşları fərdi sahibkarlar və ya kommersiya təşkilatları 
ola bilər. 
 
Təsərrüfat  cəmiyyətləri  bir  və  ya  bir  neçə  şəxs 
tərəfindən  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  həyata  keçirilməsi 
üçün  cəmiyyətin  mülkiyyətinə  verilən  əmlak  (mülki 
hüquqlar)  əsasında  yaradılan  cəmiyyətdir.  Təsərrüfat 
cəmiyyətləri  məhdud    məsuliyyətli  cəmiyyətlər,  əlavə 
məsuliyyətli 
cəmiyyətlər, 
qapalı 
tipli 
səhmdar 
cəmiyyətlər  və  açıq  tipli    səhmdar  cəmiyyətlər 
formasında yaradılır. 
Təsərrüfat 
cəmiyyətlərinin 
iştirakçıları vətəndaşlar və hüquqi şəxslər ola bilərlər. 
 
Hüquqi  şəxslərin  yuxarıda  adı  çəkilən  təşkilati-
hüquqi formalarını daha yaxından nəzərdən keçirək. 
 
İştirakçıları onlar arasında bağlanmış müqaviləyə 
uyğun olaraq  yoldaşlıq adından sahibkarlıq fəaliyyəti ilə 
məşğul  olan  yoldaşlıq  tam  yoldaşlıq  hesab  olunur.  Tam 
yoldaşlığın 
əsas 
fərqləndirici 
xüsusiyyəti 
onun 
iştirakçılarının  yoldaşlığın    öhdəlikləri  üzrə  bütün 
əmlakları ilə qeyri-məhdud  birgə məsuliyyətidir. Bundan 
başqa,  tam  yoldaşlıq  onun  üzvlərinin  təsərrüfat 
fəaliyyətində şəxsən iştirakını nəzərdə tutur, yəni konkret 
şəxs yalnız bir tam yoldaşlığın iştirakçısı ola bilər. 
 
Tam  yoldaşlıqda  işlərin  idarə  edilməsi  və  həyata 
keçirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə onun təsisat razılaşması 
ilə  müəyyən  olunur.  Tam  yoldaşlığın  hər  bir  iştirakçısı 
əmanətin ölçüsündən asılı olmayaraq bir səsə malik olur. 

---

 
55 
 
Tam  yoldaşlığın  mənfəət  və  zərəri,  əgər  təsisat 
razılaşması və başqa müqavilə üzrə digər qayda nəzərdə 
tutulmayıbsa, onun  iştirakçıları arasında onların  əmanət 
kapitalındakı  payına  proporsional  formada  bölüşdürülür. 
İştirakçıların 
mənfəət 
və 
zərərdə 
iştirakdan 
kənarlaşdırılmasına yol verilimir. 
 
Qanun 
təsərrüfat 
yoldaşlıqlarında 
əmanət 
kapitalının  mütləq  minimumunun  olmasını  tələb  etmir. 
Buna 
görə 
də, 
verilmiş 
təşkilati 
- 
hüquqi                         
forma  fəaliyyət  miqyaslarının  yoldaşlıq  iştirakçılarının 
xüsusi   kapitalını üstələdiyi zaman istifadə oluna bilər. 
 
Hazırki  dövrdə  Rusiyada  tam  yoldaşlıqlar  əsas 
etibarilə  hüquqi  şəxsin  bu  təşkilati-hüquqi  formasının 
iştirakçılarına  qeyri-məhdud  birgə  məsuliyyətini  tələb 
etməsi  səbəbindən  geniş  intişar  tapmamşdır.  İnam 
əsasında  yoldaşlıq  iki  kateqoriyadan  olan  iştirakçılardan 
ibarətdir: 
tam  yoldaşlıq  və  əmanətçi  yoldaşlar. 
Komplementarinin  hüquq  və  öhdəlikləri,  o  cümlədən, 
yoldaşlığın  öz  əmlakı  üzrə  öhdəlikləri  üzrə  tam  birgə 
məsuliyyət  daxil  olmaqla,  tam  yoldaşlığın  hüquq  və 
öhdəlikləri  ilə  anolojidir.  Konkret  şəxs  inama  əsasən 
yaradılan yalnız bir yoldaşlıqda tam yoldaş ola bilər.
 
 
Kommanditistlərin 
 
hüquq 
və 
öhdəlikləri 
müqavilələrin  təsisatçıları  tərəfindən  müəyyən  olunur, 
məsuliyyət  isə  onların  yoldaşlığın  əmlakına  qoyduqları 
əmanətlərin sərhədləri ilə məhdudlaşır. 
 
İnam 
əsasında 
yaradılmış 
yoldaşlığın 
fəaliyyətinin  idarə  edilməsi  yalnız  tam  yoldaşlar 
tərəfindən 
həyata 
keçirilir. 
Əmanətçi-iştirakçılar 
yoldaşlığı  işinin  idarə edilməsi  və həyata keçirilməsində 
iştirak  etmək,  etibardan  başqa  formada  onun  adından 
çıxış  etmək  hüququna  malik  deyillər,  onların  səsvermə 

---

 
56 
hüququ  yoxdur.  Kommanditistlərin  inam  əsasında 
yaradılmış  əməkdaşlığın  fəaliyyətində  iştirakının  əsas 
məqsədi  yoldaşlığın  mənfəətinin  əmanət  kapitalında 
onların payına düşən hissəsini əldə etməkdən ibarətdir. 
 
İnam  əsasında    yaradılmış  yoldaşlığın  qeydiyyatı 
üçün ilkin kapitalın ilkin məbləği reqlamentləşdirilmir və 
müştərək  sahibkarlıq  fəaliyyəti  haqqında  konkret 
razılaşma şərtlərindən ibarətdir.