195
1983-cü ild
ə
qüvv
ə
y
ə
min
ə
n Avropa Konvensiyas
ı
n
ı
n protokolu misal ola bil
ə
r.
14.3. Ozon t
ə
b
ə
q
ə
sinin da
ğ
ı
lmas
ı
Son onillikl
ə
rd
ə
ozon qat
ı
n
ı
n taleyi aliml
ə
ri v
ə
dünya ictimaiyy
ə
tini narahat edir. Ozon oksigenin izotopu
(O
3
) olub güclü oksidl
əş
dirici xass
ə
y
ə
malikdir. Ozona atmosferd
ə
yer s
ə
thind
ə
v
ə
80 km yüks
ə
kliy
ə
q
ə
d
ə
r rast
g
ə
linir, lakin onun maksimal konsentrasiyas
ı
orta enlikl
ə
rd
ə
20 .. 24 km, tropikl
ə
rd
ə
24-27 km yüks
ə
klikd
ə
yerl
əş
ir, yüks
ə
k enlikl
ə
rd
ə
is
ə
13 … 15 km-
ə
q
ə
d
ə
r enir.
Ozonun çox hiss
ə
si strotosferd
ə
yerl
əş
ir, troposferd
ə
is
ə
ozonun miqdar
ı
azd
ı
r v
ə
o,
mövsüm üzr
ə
d
ə
yi
ş
ir,
h
ə
m d
ə
havan
ı
n çirkl
ə
nm
ə
d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
n as
ı
l
ı
d
ı
r.
Troposfer ozonu atmosferd
ə
elektrik v
ə
ş
im
şə
k çaxmas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
yaran
ı
r. Troposfer ozonu h
ə
m d
ə
gün
əş
radiasiyas
ı
n
ı
n antropogen qar
ı
ş
ı
qlara t
ə
siri n
ə
tic
ə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lir, havada olan azot oksidi v
ə
CO
2
-ni avtomobill
ə
r
yarad
ı
r. Bu zaman ozon, fotokimy
ə
vi smoqun ba
ş
komponenti say
ı
l
ı
r.
Ə
g
ə
r
troposfer
ozonunun
azalmas
ı
xeyirlidirs
ə
, strotosfer ozonunun azalmas
ı
ekoloji f
ə
lak
ə
tl
ə
r
ə
g
ə
tirib
ç
ı
xara bil
ə
r. Biosferd
ə
ba
ş
ver
ə
n ekoloji t
ə
zadlardan biri d
ə
Yer kür
ə
sind
ə
canl
ı
al
ə
mi gün
əş
in da
ğ
ı
d
ı
c
ı
ultrab
ə
növ
şə
yi
ş
üalar
ı
ndan qoruyan strotosfer ozonu t
ə
b
ə
q
ə
sinin
nazilm
ə
si
, c
ə
nub v
ə
ş
imal qütbl
ə
rind
ə
is
ə
tez-
tez
de
ş
ilm
ə
sidir
.
Öz h
ə
cmin
ə
gör
ə
Yerin atmosfer havas
ı
n
ı
n t
ə
xmin
ə
n yüz mind
ə
bir hiss
ə
sin
ə
b
ə
rab
ə
r olan ozon t
ə
b
ə
q
ə
si
z
ə
rif v
ə
nazikdir. Normal t
ə
zyiq v
ə
temperatur
şə
raitind
ə
(t
ə
zyiq 760 mm civ
ə
st. v
ə
temperatur 0
0
C)
atmosferd
ə
ki ozonu bir yer
ə
toplamaq mümkün olarsa, onda ozon t
ə
b
ə
q
ə
sinin qal
ı
nl
ı
ğ
ı
3 mm-d
ə
n art
ı
q olmaz.
M
ə
hz ozon t
ə
b
ə
q
ə
si Gün
əş
in q
ı
sadal
ğ
al
ı
ultrab
ə
növ
şə
yi
ş
üalar
ı
n
ı
udaraq Yer üz
ə
rind
ə
bütün canl
ı
lar
ı
qo-
ruyur v
ə
istilik rejimini, h
ə
mçinin atmosferin dinamikas
ı
n
ı
t
ə
yin edir.
Ultrab
ə
növ
şə
yi (UB)
ş
ualanma dal
ğ
as
ı
n
ı
n uzunlu
ğ
u 1 … 400
nm olan elektromaqnit
ş
üalar
ı
d
ı
r. Müxt
ə
lif
uzunluqda olan UB –
ş
üalanmas
ı
insan
ı
n aktivliyin
ə
eyni cür t
ə
sir etm
ə
diyi üçün göst
ə
ril
ə
n diapazon 3 sah
ə
y
ə
bölünür: UB – A – dal
ğ
an
ı
n uzunlu
ğ
u 315 …. 400 nm, UB – B -280 … 315 nm, UB – C- 1 …. 280 nm.
Uzundal
ğ
al
ı
ş
üalanma UB - A - insan orqanizmin
ə
z
ə
if bioloji t
ə
siril
ə
s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir. Ortadal
ğ
al
ı
ş
üalanma UB – B –
d
ə
ri örtüyün
ə
güclü t
ə
sir göst
ə
rir v
ə
raxit
ə
qar
ş
ı
t
ə
sir
ə
malikdir, bu zaman dal
ğ
an
ı
n uzunlu
ğ
u 297 nm olduqda
ş
üalanma maksimum effekt verir. Q
ı
sadal
ğ
al
ı
ş
üalanma UB – C – zülal toxumalar
ı
na, göz toruna olduqca m
ə
nfi
t
ə
sir göst
ə
rir, qan telcikl
ə
rini da
ğ
ı
d
ı
r, x
ə
rç
ə
ng x
ə
st
ə
likl
ə
rinin artmas
ı
na, ekvator zonas
ı
nda planktonlar
ı
n m
ə
hvi
n
ə
tic
ə
sind
ə
okean
ı
n biogenezisinin da
ğ
ı
lmas
ı
na, el
ə
c
ə
d
ə
insan v
ə
heyvanlar
ı
n immun sisteminin z
ə
ifl
ə
m
ə
si
n
ə
tic
ə
sind
ə
müxt
ə
lif x
ə
st
ə
likl
ə
rin yaranmas
ı
na g
ə
tirib ç
ı
xar
ı
r. ÜST-nin m
ə
lumat
ı
na
ə
sas
ə
n atmosferd
ə
ozonun
miqdar
ı
n
ı
n 1% azalmas
ı
insanlarda d
ə
ri x
ə
rç
ə
ngi x
ə
st
ə
liyini 6% art
ı
r
ı
r. Ozon qat
ı
n
ı
n da
ğ
ı
lma sür
ə
ti bel
ə
davam
ed
ə
rs
ə
, XXI
ə
srin ortalar
ı
nda d
ə
ri x
ə
rç
ə
ngi x
ə
st
ə
liyi hadis
ə
si ild
ə
on milyonlara çatacaqd
ı
r. Bununla yana
ş
ı
,
ultrab
ə
növ
şə
yi
ş
üalanman
ı
n intensivliyinin artmas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
bir çox k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rinin m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
a
ş
a
ğ
ı
dü
ş
ür (onlarda madd
ə
l
ə
r mübadil
ə
sinin pozulmas
ı
v
ə
mikroorqanizml
ə
rin – mutantlar
ı
n t
ə
siri say
ə
sind
ə
),
okeanda fitoplanktonun m
ə
hvin
ə
,
karbon qaz
ı
n
ı
n v
ə
oksigenin qlobal balans
ı
n
ı
n pozulmas
ı
na v
ə
onunla mü
ş
ayi
ə
t
olunan bütün neqativ n
ə
tic
ə
l
ə
r
ə
s
ə
b
ə
b olur.
Uzun ill
ə
rd
ə
n b
ə
ridir ki, ozon t
ə
b
ə
q
ə
sind
ə
ozonun miqdar
ı
n
ı
n lokal azalmas
ı
– ozon de
ş
ikl
ə
ri (bacalar
ı
)
mü
ş
ahid
ə
olunur. Ozon bacalar
ı
dedikd
ə
ozonosferd
ə
t
ə
bii v
ə
antropogen faktorlar
ı
n t
ə
siri il
ə
ozonun
konsentrasiyas
ı
xeyli azalan (50%-
ə
q
ə
d
ə
r) sah
ə
l
ə
r ba
ş
a dü
ş
ülür. Bel
ə
böyük sah
ə
li bacalar müxt
ə
lif
ə
razil
ə
r
üz
ə
rind
ə
b
ə
z
ə
n bir neç
ə
gün v
ə
ya h
ə
ft
ə
l
ə
r as
ı
l
ı
halda qal
ı
r v
ə
bel
ə
hallar getdikc
ə
art
ı
r.
T
ə
dqiqatlar göst
ə
rmi
ş
dir ki, ozon qat
ı
n
ı
a
ş
ı
layan, da
ğ
ı
dan s
ə
b
ə
bl
ə
r
ə
sas
ə
n atmosferi çirkl
ə
ndir
ə
n
madd
ə
l
ə
rdir. Bunlardan
ə
n qorxulusu xlor-flüor üzvi birl
əş
m
ə
l
ə
ri (freonlar) hesab edilir.
Xlor-flüor üzvi madd
ə
l
ə
ri, y
ə
ni xlorflüorkarbon (XFK) birl
əş
m
ə
l
ə
ri süni yolla çox asan sintez olunur v
ə
s
ə
nayenin bir s
ı
ra sah
ə
l
ə
rind
ə
, o cüml
ə
d
ə
n m
ə
i
şə
td
ə
d
ə
geni
ş
istifad
ə
edilir. Bel
ə
ki, soyuducularda,
kondisionerl
ə
rd
ə
, laklar
ı
n, r
ə
ng boyalar
ı
n
ı
n, müxt
ə
lif infektisidl
ə
rin (cücül
ə
r
ə
qar
ş
ı
i
ş
l
ə
dil
ə
n pestisidl
ə
r) v
ə
s.
aerozol qabla
ş
malar
ı
nda m
ə
hz freonlardan istifad
ə
olunur.
Ə
slind
ə
freonlar inert (t
ə
sirsiz) birl
əş
m
ə
l
ə
r
ə
aid oldu
ğ
una gör
ə
fauna – flora
üçün z
ə
r
ə
rsiz say
ı
l
ı
r v
ə
insan
orqanizmin
ə
ziyan (x
ə
t
ə
r) g
ə
tirmir. Lakin xarici mühitin yer s
ə
thin
ə
yax
ı
n sah
ə
sind
ə
k
ə
nar t
ə
sirl
ə
r
ə
qar
ş
ı
davaml
ı
v
ə
uzunömürlü olduqlar
ı
üçün gec-tez hava c
ə
r
ə
yan
ı
il
ə
atmosferd
ə
toplan
ı
r. Bel
ə
likl
ə
, yer s
ə
thind
ə
bir çox
t
ə
sirl
ə
r
ə
m
ə
ruz qalan xlor-flüor üzvi birl
əş
m
ə
l
ə
ri atmosferin ozonla z
ə
ngin qat
ı
nda ultrab
ə
növ
şə
yi
ş
üalara qar
ş
ı
tab
g
ə
tirm
ə
yib asanl
ı
qla parçalan
ı
r. Strotosferd
ə
s
ə
rb
ə
stl
əşə
n bir xlor v
ə
ya bir brom molekulunun h
ə
r biri on min ozon
molekulunu tam m
ə
hv etm
ə
y
ə
qadirdir. M
ə
lumdur ki, ilin müxt
ə
lif f
ə
sill
ə
rind
ə
qütbl
ə
r
ə
do
ğ
ru
ə
s
ə
n kül
ə
kl
ə
rin
say
ə
sind
ə
XFK, haloidkarbohidrogen v
ə
dig
ə
r ozonda
ğ
ı
d
ı
c
ı
madd
ə
l
ə
r ozonun da
ğ
ı
lmas
ı
na daha çox
şə
rait yaranan
sah
ə
l
ə
r
ə
çat
ı
r. Bel
ə
ki,
Ş
imal v
ə
C
ə
nub qütbl
ə
rind
ə
, y
ə
ni Arktika v
ə
Antarktida üz
ə
rind
ə
mövsümi olaraq strotosfer
196
dumanlar
ı
mövcudlu
ğ
u
şə
raitind
ə
v
ə
Gün
əş
ş
üalanmas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
h
ə
min madd
ə
l
ə
r parçalanaraq ozonu da
ğ
ı
d
ı
rlar.
T
ə
xmin
ə
n 1970-ci ill
ə
rd
ə
n ba
ş
layaraq strotosfer ozonunun miqdar
ı
n
ı
n qlobal azalmas
ı
mü
ş
ahid
ə
olunur.
Antarktikan
ı
n b
ə
zi rayonlar
ı
üz
ə
rind
ə
sentyabr-oktyabr aylar
ı
nda ozonun ümumi miqdar
ı
t
ə
xmin
ə
n 60% azal
ı
r.
H
ə
r iki yar
ı
mkür
ə
nin
orta en dari
ə
l
ə
rind
ə
azalma on il
ə
rzind
ə
4-5% t
əş
kil edir. Antarktika üz
ə
rind
ə
ozon
t
ə
b
ə
q
ə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ə
n «de
ş
iyin» ölçül
ə
ri son ild
ə
Afrika qit
ə
sinin sah
ə
sin
ə
müvafiq olmu
ş
dur. Arktika üz
ə
rind
ə
d
ə
ozonun ümumi miqdar
ı
n
ı
n azalmas
ı
öz m
ə
nfi t
ə
sirini göst
ə
rir.
1990-c
ı
ill
ə
rd
ə
strotosferd
ə
xüsusi proqram
ə
sas
ı
nda v
ə
müasir cihazlar
ı
n (xüsusil
ə
peykl
ə
r, ozonometr v
ə
s.) köm
ə
yil
ə
yerin
ə
yetiril
ə
n t
ə
dqiqatlara gör
ə
ozonun ixtisar olunmas
ı
t
ə
kc
ə
Arktika v
ə
Antarktidaya aid
olmay
ı
b, h
ə
mçinin «kiçik ozon bacalar
ı
» bütün qit
ə
l
ə
rd
ə
mü
ş
ahid
ə
edilir. Bel
ə
ki, süni peykl
ə
rin «ç
ə
kdikl
ə
ri»
x
ə
rit
ə
l
ə
rd
ə
sah
ə
si orta hesabla 3000 km diametr
ə
b
ə
rab
ə
r olan kiçik bacalar
ı
n ekvator boyu v
ə
orta en dair
ə
l
ə
rin
s
ə
malar
ı
na xas olmas
ı
d
ə
qiq göst
ə
rilmi
ş
dir. Bu faktdan sonra Avstraliya v
ə
Yeni Zelandiya üz
ə
rind
ə
ozonun
t
ə
dric
ə
n v
ə
arams
ı
z azalmas
ı
daha çox narahatl
ı
q do
ğ
urur.
Yerin ozon t
ə
b
ə
q
ə
sinin da
ğ
ı
lmas
ı
insanlara v
ə
t
ə
bi
ə
t
ə
f
ə
lak
ə
tli neqativ t
ə
sir göst
ə
rir. Bel
ə
ki, ozon
bacalar
ı
ndan dü
şə
n gün
əş
rentgen v
ə
ultrab
ə
növ
şə
yi
ş
üalar görün
ə
n spektr
ş
üalar
ı
n
ı
n enerjisind
ə
n 50-100 d
ə
f
ə
yüks
ə
k olur. Bu is
ə
me
şə
yan
ğ
ı
nlar
ı
n
ı
n say
ı
n
ı
art
ı
r
ı
r. Bu s
ə
b
ə
bd
ə
n 1996-c
ı
ild
ə
Rusiyada 2 mln ha,
Avstraliya,
Ş
imali v
ə
C
ə
nubi Amerika, Afrika, Avropa v
ə
C
ə
nubi-
şə
rqi Asiyada da geni
ş
me
şə
sah
ə
l
ə
ri yanm
ı
ş
d
ı
r. 1997-ci
ild
ə
İ
ndoneziyada ba
ş
ver
ə
n me
şə
yan
ğ
ı
n
ı
5 ay davam ed
ə
r
ə
k onun tüstü-duman
ı
t
ə
k
İ
ndoneziyan
ı
deyil, h
ə
m d
ə
Kiçik Asiyan
ı
, Sinqapurun s
ə
mas
ı
n
ı
örtmü
ş
, h
ə
tta C
ə
nubi Çin d
ə
nizin
ə
q
ə
d
ə
r çatm
ı
ş
d
ı
r.
İ
nsanlar tüstüd
ə
n
bo
ğ
ulmu
ş
du.
T
ə
crüb
ə
l
ə
rl
ə
sübut olunmu
ş
dur ki, ba
ş
qa madd
ə
l
ə
r
ə
nisb
ə
t
ə
n xlor-flüor üzvi birl
əş
m
ə
l
ə
r ozonu 450-600
d
ə
f
ə
çox da
ğ
ı
d
ı
r.
Strotosferd
ə
ozonun azalmas
ı
t
ə
kc
ə
freonlarla
ə
laq
ə
dar deyildir. AB
Ş
geofizikl
ə
ri sübut etmi
ş
l
ə
r ki,
atmosferd
ə
ild
ə
artan azot, kükürd, karbon oksidl
ə
ri v
ə
b. madd
ə
l
ə
r d
ə
ozona m
ə
nfi t
ə
sir göst
ə
rir.
Göründüyü kimi, ozonu azaldan s
ə
b
ə
bl
ə
r çox c
ə
h
ə
tlidir. Yer kür
ə
si il
ə
Gün
əş
sistemi aras
ı
nda t
ə
nziml
ə
n
ə
n
maqnetizm tarazl
ı
ğ
ı
n
ı
n pozulmas
ı
, reaktiv t
ə
yyar
ə
l
ə
r, kosmosa burax
ı
lan minl
ə
rl
ə
peyk v
ə
qur
ğ
ularda
ş
ı
yan
n
ə
h
ə
ng raketl
ə
r, nüv
ə
s
ı
naqlar
ı
, ild
ə
milyon hektarlarla t
ə
bii ozonator hesab edil
ə
n me
şə
l
ə
rin q
ı
r
ı
lmas
ı
v
ə
yan
ğ
ı
n
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
yox olmas
ı
v
ə
s. atmosferd
ə
hidroksil birl
əş
m
ə
l
ə
rin artmas
ı
na s
ə
b
ə
b olur, n
ə
tic
ə
d
ə
atmosfe-
rin strotosfer qatlar
ı
nda qazlar
ı
n bir-biin
ə
nisb
ə
ti pozulur. Mü
ə
yy
ə
n edilmi
ş
dir ki, ozon qat
ı
n
ı
n da
ğ
ı
lmas
ı
na
yüks
ə
ks
ə
sli uçan cihazlar, t
ə
yyar
ə
l
ə
r v
ə
çoxsayl
ı
kosmik aparatlar
ı
n uçu
ş
lar
ı
n
ı
n intensivl
əş
m
ə
si d
ə
s
ə
b
ə
b olur.
NASA-n
ı
n m
ə
lumat
ı
na gör
ə
«
Ş
attl» tipli bir kosmik g
ə
minin burax
ı
l
ı
ş
ı
10 mln. tondan çox ozonu «söndürür».
Ümumiyy
ə
tl
ə
, bu t
ə
sir növü planetin ozon qat
ı
n
ı
n 10%-ni da
ğ
ı
da bil
ə
r.
1987-ci ild
ə
56 ölk
ə
nin hökum
ə
tl
ə
ri
Dostları ilə paylaş: