Tullant
ı
lar
ı
n z
ə
h
ə
rlilik d
ə
r
ə
c
ə
liyinin qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si
. Haz
ı
rda dünyada avtomobill
ə
rin havaya
buraxd
ı
ğ
ı
tullant
ı
lar
ı
n normaya uy
ğ
un miqdar
ı
3
ə
sas standartla t
ə
nziml
ə
nir. 1993-cü ild
ə
t
ə
sdiq olunmu
ş
Avro-
pa beyn
ə
lxalq standart
ı
bütün Avropa dövl
ə
tl
ə
rind
ə
f
ə
aliyy
ə
t göst
ə
rir, h
ə
m d
ə
bütün dünyada etibarl
ı
d
ı
r.
Daha s
ə
rt Amerika standart
ı
son vaxtlar n
ə
zar
ə
t üsulunu sad
ə
l
əş
dirm
ə
k üçün onu Avropa standart
ı
il
ə
192
birl
əş
dirm
ə
k n
ə
z
ə
rd
ə
tutulur. Yaponiyada i
ş
l
ə
y
ə
n
ə
n ciddi standart, h
ə
mçinin bütün dünyada etibarl
ı
d
ı
r.
Rusiyada h
ə
l
ə
indiy
ə
q
ə
d
ə
r f
ə
aliyy
ə
t göst
ə
r
ə
n 1978-ci ilin ekoloji t
ə
hlük
ə
sizlik standart
ı
dünya
t
ə
l
ə
bl
ə
rind
ə
n 15 il gerid
ə
qal
ı
r.
•
Daxili yanma müh
ə
rrikl
ə
rinin t
ə
kmill
əş
dirilm
ə
si
. Bu m
ə
qs
ə
dl
ə
Avropa v
ə
AB
Ş
-
ı
n qabaqc
ı
l
firmalar
ı
az yanacaq i
ş
l
ə
d
ə
n v
ə
havaya az z
ə
r
ə
rli qaz buraxan yeni avtomobill
ə
r burax
ı
r.
•
Avtomobil benzininin keyfiyy
ə
tinin art
ı
r
ı
lmas
ı
. Bu m
ə
qs
ə
dl
ə
t
ə
rkibind
ə
etil spirti, qur
ğ
u
ş
un v
ə
ə
traf mühit üçün z
ə
r
ə
rli olmayan benzin növl
ə
ri a
ş
kar edilir.
•
Neytralla
ş
d
ı
r
ı
c
ı
lar
. Avtomobill
ə
rin qaz tullant
ı
s
ı
yollar
ı
nda neytralla
ş
d
ı
r
ı
c
ı
lar avton
ə
qliyyat
t
ə
r
ə
find
ə
n burax
ı
lan toksik madd
ə
l
ə
rin miqdar
ı
n
ı
azald
ı
r. Bu sah
ə
d
ə
yüks
ə
k nailiyy
ə
tl
ə
r
ə
ld
ə
edilmi
ş
dir.
•
Dizel yanaca
ğ
ı
. Dizel müh
ə
rriki benzin müh
ə
rrikin
ə
nisb
ə
t
ə
n 20-30% az yanacaq i
ş
l
ə
dir. Dizel
yanaca
ğ
ı
il
ə
i
ş
l
ə
y
ə
n avtomobill
ə
rd
ə
i
ş
l
ə
nmi
ş
qazlar
ı
n z
ə
h
ə
rlilik d
ə
r
ə
c
ə
si xeyli az, y
ə
ni komponentl
ə
rin c
ə
min
ə
gör
ə
benzin müh
ə
rrikl
ə
rin
ə
nisb
ə
t
ə
n t
ə
xmin
ə
n üç d
ə
f
ə
az olur.
•
Qazla i
ş
l
ə
y
ə
n avtomobill
ə
r
. Avtomobill
ə
rin qaz yanaca
ğ
ı
na keçm
ə
si atmosfer
ə
kanserogen madd
ə
rin
at
ı
lmas
ı
n
ı
100 d
ə
f
ə
y
ə
q
ə
d
ə
r azalmas
ı
na
şə
rait yarad
ı
r. Neft tullant
ı
lar
ı
na ç
ə
kil
ə
n x
ə
rc d
ə
azal
ı
r: h
ə
r min
ə
d
ə
d qaz
balonlu avtomobill
ə
r: yük da
ş
ı
yanlar ild
ə
12 min ton, taksimator avtomobill
ə
ri 6 min ton, s
ə
rni
ş
in da
ş
ı
yan
avtobuslar 30 min ton neft
ə
q
ə
na
ə
t edir.
T
ə
bii qaz ma
ş
ı
nlar üçün
ə
la yanacaq say
ı
laraq hava il
ə
yax
ş
ı
qar
ı
ş
ı
r, o, müh
ə
rrikd
ə
tam yan
ı
r, bunun
n
ə
tic
ə
sind
ə
i
ş
l
ə
nmi
ş
qazlarda z
ə
r
ə
rli madd
ə
l
ə
rin miqdar
ı
azal
ı
r.
•
Elektromobill
ə
r
havan
ı
çirkl
ə
ndirmir, q
ı
zd
ı
rm
ı
r, h
ə
m d
ə
o q
ə
d
ə
r d
ə
s
ə
s-küylü deyil.
•
Yanaca
ğ
ı
n alternativ növl
ə
ri.
T
ə
dqiqatlar
ı
n n
ə
tic
ə
l
ə
rin
ə
ə
sas
ə
n avtomobill
ə
rd
ə
benzin, qaz deyil,
ekoloji t
ə
miz yeni yanacaq növl
ə
ri t
ə
klif olunur.
•
Ekoloji v
ə
ziyy
ə
ti yax
ş
ı
la
ş
d
ı
rmaq üçün avtomobil h
ə
r
ə
k
ə
tinin t
əş
kili.
İ
ri
şə
h
ə
rl
ə
rd
ə
t
ı
xaclar
ı
azaltmaq m
ə
qs
ə
dil
ə
yeralt
ı
yollar,
ş
ax
ə
l
ə
nmi
ş
yeralt
ı
tunell
ə
r, yerüstü körpül
ə
r,
şə
h
ə
rin gir
ə
c
ə
yind
ə
iri yük
ma
ş
ı
nlar
ı
üçün xüsusi terminallar yarad
ı
l
ı
r, çoxm
ə
rt
ə
b
ə
li qarajlar
ı
n, avtomobil estakadalar
ı
n
ı
n tikilm
ə
si tövsiy
ə
olunur.
14.2. Tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar
ı
n
ə
traf mühit
ə
t
ə
siri
Atmosferin
kükürd
v
ə
azot tur
ş
ular
ı
il
ə
çirkl
ə
n
ə
r
ə
k ya
ğ
ı
nt
ı
(ya
ğ
ı
ş
, duman, qar) hal
ı
nda dü
ş
m
ə
si tur
ş
ulu
ya
ğ
ı
ş
adlan
ı
r. Tur
ş
ulu ya
ğ
ı
ş
lar istilik-enerji kompleksl
ə
rind
ə
n, avtomobil n
ə
qliyyat
ı
ndan, h
ə
mçinin kimya v
ə
metallurgiya zavodlar
ı
t
ə
r
ə
find
ə
n atmosfer
ə
kükrd v
ə
azot oksidl
ə
rinin
at
ı
lmas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lir. Tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar
ı
n t
ə
rkibini mü
ə
yy
ə
nl
əş
dirdikd
ə
onun tur
ş
ulu
ğ
unu (pH) t
ə
yin ed
ə
n hidrogen kationunun miqdar
ı
na
ə
sas
diqq
ə
t yetirilir. T
ə
miz su üçün pH=7-dir, bu
neytral
reaksiyaya uy
ğ
un g
ə
lir. pH 7-d
ə
n a
ş
a
ğ
ı
olan m
ə
hlul
tur
ş
,
yuxar
ı
olduqda
q
ə
l
ə
vi
hesab edilir. Tur
ş
uluq-q
ə
l
ə
viliyin hüdudu 0 …. 14 aras
ı
n
ı
ə
hat
ə
edir.
Ümumiyy
ə
tl
ə
, tur
ş
ulu
ğ
u (pH) 5,6-dan a
ş
a
ğ
ı
olan ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n «Tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar» adland
ı
r
ı
lmas
ı
q
ə
bul
edilmi
ş
dir. Tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar
ı
n t
ə
xmin
ə
n üçd
ə
ikisi kükürd-2-oksid (SO
2
) t
ə
r
ə
find
ə
n tör
ə
dilir, qalan üçd
ə
birin
ə
is
ə
azot oksidi (NO) s
ə
b
ə
b olur. Bu oksidl
ə
r parnik (istilik) effektin
ə
s
ə
b
ə
b olur v
ə
şə
h
ə
r «smoqunun» (fotokimy
ə
vi
duman
ı
n) t
ə
rkibin
ə
daxil olur.
Müxt
ə
lif ölk
ə
l
ə
rin s
ə
nayesi t
ə
r
ə
find
ə
n h
ə
r il atmosfer
ə
120 mln. tondan art
ı
q kükürd 2 oksid at
ı
l
ı
r, bu,
atmosferin n
ə
mliyi il
ə
reaksiyaya gir
ə
r
ə
k sulfat tur
ş
usuna çevrilir. Bu birl
əş
m
ə
l
ə
r atmosfer
ə
dü
şə
rk
ə
n kül
ə
kl
ə
r
vasit
ə
sil
ə
m
ə
nb
ə
yind
ə
n min kilometrl
ə
rl
ə
uzaqlara apar
ı
l
ı
b orada ya
ğ
ı
ş
, qar v
ə
duman
şə
klind
ə
Yer
ə
dü
şə
bil
ə
r.
Bel
ə
ya
ğ
ı
ş
lar göl v
ə
çaylar
ı
«ölü»sü hövz
ə
l
ə
rin
ə
çevir
ə
r
ə
k, praktiki olaraq oradak
ı
bütün canl
ı
lara - bal
ı
qdan
tutmu
ş
bütün mikroorqanizml
ə
r
ə
, bitki örtüyün
ə
, me
şə
l
ə
r
ə
ziyan yetirir.
Tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar
ı
n
ə
sas yay
ı
ld
ı
ğ
ı
vilay
ə
tl
ə
r s
ə
naye rayonlar
ı
say
ı
l
ı
r (
Ş
imali Amerika, Yaponiya, Koreya, Çin,
Rusiyan
ı
n s
ə
naye
şə
h
ə
rl
ə
ri), indiy
ə
q
ə
d
ə
r m
ə
lum olan
ə
n tur
ş
ya
ğ
ı
ş
Kanadada (pH=2,4) v
ə
AB
Ş
_
ı
n Los-Anceles
şə
h
ə
rind
ə
(pH=2,3) qeyd
ə
al
ı
nm
ı
ş
d
ı
r. Ba
ş
qa sözl
ə
des
ə
k, bu cür ya
ğ
ı
ş
larda tur
ş
uluq m
ə
tb
ə
x sirk
ə
si tündlüyün
ə
,
yaxud limon
ş
ir
ə
si tur
ş
ulu
ğ
una b
ə
rab
ə
r olur.
Tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar qlobal iqlim istil
əş
m
ə
si v
ə
ozon qat
ı
n
ı
n nazilm
ə
si (da
ğ
ı
lmas
ı
) kimi dünya miqyasl
ı
problem
yaratmasa da, onun çirkl
ə
ndirici t
ə
siri ölk
ə
nin hüdudlar
ı
ndan çox-çox k
ə
narlara ç
ı
x
ı
r.
|