Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XIII F Ə S İ L ATMOSFERD Ə RAD İ OAKT İ
- LAMLI Ğ I 13.1. Yerin t ə bii radiasiya fonu
|
12/./3. /Uçucu üzvi birl əş m ə l ə r (UÜB). UÜB-r ə benzol, toluol v ə ksilol aiddir. Benzol ə traf mühit ə çirkab sular ı il ə v ə ə sas üzvi sintez istehsal ı , neft-kimya v ə kimya-farmasevtik istehsal ı ndan, plastmass, partlay ı c ı madd ə l ə r, ionmübadil ə q ə tran ı , lak, boyalar v ə süni d ə ri istehsal ı mü ə ssis ə l ə rind ə n daxil olur. O, n ə qliyyat ı n buraxd ı ğ ı qazlar ı n t ə rkibind ə d ə olur. Benzol su hövz ə l ə rind ə n havaya tez buxarlan ı r, o, torpaqdan bitkiy ə trans- formasiya ed ə bilir. Atmosfer havas ı nda benzolun miqdar ı 3-160 mkq/m -3 aras ı nda d ə yi ş ir. Havada daha yüks ə k konsentrasiya iri şə h ə rl ə rd ə neftay ı rma zavodlar ı n ı n yan ı nda a ş kar edilir. Rusiyada atmosferd ə benzolun yüks ə k konsentrasiyas ı na 2 mln., o cüml ə d ə n 50-70 mkq/m -3 konsentrasiya s ə viyy ə sin ə 0,5 mln., 25-30 mkq/m -3 s ə viyy ə sin ə is ə 1,3 mln. adam m ə ruz qal ı r. AB Ş -da benzolun 32 mkq/m -3 konsentrasiyas ı na 0,08 mln., 13-32 konsentrasiya s ə viyy ə sin ə is ə 0,2 mln. adam m ə ruz qal ı r. Konserogen t ə siril ə yana ş ı , benzol h ə mçinin mutagen, honadotoksik. embriotoksik, teratogen v ə allergik t ə sir ə malikdir. Xroniki benzol intoksikasiya mü ş ahid ə olunan i ş çil ə rd ə ə n çox qan ı n v ə qan ə m ə l ə g ə tir ə n orqanlar ı n, nisb ə t ə n az d ə r ə c ə d ə is ə sinir sisteminin z ə d ə l ə nm ə si ba ş verir. Sinir simptomatikas ı çox vaxt hema- 185 toloji d ə yi ş k ə nliyin a ğ ı rla ş mas ı na (leykopeniya, trombositopeniya) s ə b ə b olur Benzolun uzun müdd ə tli yüks ə k konsentrasiyada t ə siri (0,6-40,0 mq/m -3 ) xromosom aberrasiyas ı n ı n böym ə sin ə s ə b ə b olur. Bir s ı ra epidemioloji t ə dqiqatlarla benzolun i ş çil ə r ə t ə siril ə müxt ə lif tip leykozlar ı n ə m ə l ə g ə lm ə si aras ı nda s ə b ə b ə laq ə si a ş kar edilmi ş dir. Çind ə 233 istehsalatda benzolla t ə masda olan 28460 f ə hl ə d ə n 30-da leykoz (23-ü k ə skin, 7-i xroniki), lakin ma ş ı nqay ı rma sah ə sind ə (83 istehsalat) benzolla pe şə lik t ə mas ı nda olmayan f ə hl ə l ə rd ə is ə (28257 n ə f ə r) leykositl ə x ə st ə l ə n ə n c ə mi 4 hadis ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Birinci qrupda il ə rzind ə 100000 adam hesab ı il ə leykositd ə n öl ə nl ə rin say ı 14, ikincid ə is ə 2 n ə f ə r olmu ş dur. Benzol içm ə li suya su t ə chizat ı m ə nb ə yinin çirkab sular ı il ə çirkl ə nm ə si n ə tic ə sind ə , h ə mçinin suyu t ə mizl ə m ə k üçün i ş l ə dil ə n kömür süzg ə cl ə rd ə n daxil ola bil ə r. İ çm ə li suda benzolun YVK-s ı (z ə r ə rliyin s ə hiyy ə -toksikoloji göst ə ricisi) 0,01 mq/l mü ə yy ə n olunmu ş dur. S ə th sular ı nda toluolun konsentrasiyas ı , bir qayda olaraq 10 mkq/l-d ə n art ı q olmur. Toluol ümumi toksik t ə sirli z ə h ə r olub k ə skin v ə xroniki z ə h ə rl ə nm ə y ə s ə b ə b olur. B ə zi mü ə llifl ə rl ə gör ə toluolla az dozada uzun müdd ə t t ə masda olduqda qana t ə sir göst ə r ə bil ə r. Onun q ı c ı qland ı r ı c ı effekti benzoldan da güclüdür. Toluolun z ə d ə l ə nm ə y ə n d ə ri il ə orqanizm ə daxil olmas ı t ə hlük ə yarad ı r, bel ə ki, o, endokrin pozuntulara s ə b ə b olur v ə i ş qabiliyy ə tini a ş a ğ ı sal ı r. Lipidl ə rd ə v ə ya ğ larda yüks ə k d ə r ə c ə d ə h ə ll oldu ğ undan ə ks ə r hallarda m ə rk ə zi sinir sistemind ə toplan ı r. Su m ə nb ə l ə rinin suyunda toluolun YVK 0,5 mq/l t əş kil edir. İ çm ə li suya ksilollar ə ks ə r hallarda neftay ı rma mü ə ssis ə l ə rinin çirkab sular ı il ə çirkl ə nmi ş su m ə nb ə l ə rind ə n daxil olur. S ə thi sularda ksilolun miqdar ı 2-8 mkq/l, su k ə m ə rl ə rind ə 3-8 mkq/l- ə çat ı r. Onlar qrunt sular ı nda uzun müdd ə t qala bilir. Ksilollar q ı c ı qland ı r ı c ı v ə embriotrop t ə sir ə malikdir, reproduksiya prosesl ə rini pozur v ə d ə rid ə n keçdikd ə t ə hlük ə yarad ı r. 186 XIII F Ə S İ L ATMOSFERD Ə RAD İ OAKT İ VL İ K V Ə Ə HAL İ N İ N SA Ğ LAMLI Ğ I 13.1. Yerin t ə bii radiasiya fonu torpaq, su v ə havadak ı radionuklidl ə rin s ə p ə l ə n ə n ş üalar ı n ı n c ə mind ə n ibar ə t olub, ya ş lar ı planetimizin ya ş ı na uy ğ un g ə lir. Bel ə radionuklidl ə r ə kalium – 40 ( 40 K), uran – 238 ( 238 U), torium – 232 ( 232 Th) v ə radon – 219-282 ( 219-282 Rn) v ə radiumun – 226 ( 226 Ra) parçalanma m ə hsullar ı aiddir. Radiasiya fonunun formala ş mas ı nda ikinci yeri kosmik ş üalanma, üçüncü yeri is ə azmüdd ə t ya ş ayan radionuklidl ə r tutur, onlar atmosferin yuxar ı qatlar ı nda stratosferin qazlar ı il ə Kainat ı n müxt ə lif sah ə l ə rind ə n yüks ə k enerji nüv ə hiss ə cikl ə rinin qar ş ı l ı ql ı t ə siri say ə sind ə ə m ə l ə g ə lir. Ə ks ə r radionuklid fonunun ilkin geoloji m ə nb ə yi litosferin yuxar ı qatlar ı (qranitl ə r, ş istl ə r, qumda ş ı lar v ə s.) olub daima torpa ğ ı n, suyun, havan ı n saprofit mikrofloras ı n ı n t ə siri alt ı nda ə m ə l ə g ə lir, temperaturun d ə iy ş m ə si ş üalar ı n torpa ğ a, bitkiy ə v ə heyvanat al ə min ə miqrasiya etm ə sin ə z ə min yarad ı r. M ə lum oldu ğ u kimi, bitki v ə heyvanlar ı n radioaktivliyini t ə yin ed ə n apar ı c ı radionuklid fonu K-40 hesab olunur, o, gümü ş ü-a ğ metal olub oksigen v ə su il ə tez reaksiyaya girir. İ zotoplar ı n t ə bii qar ı ş ı qlar ı nda ( 39 K, 40 K, 41 K) radioaktiv kaliumun miqdar ı miqrasiya h ə lq ə sind ə n as ı l ı olmayaraq daimi olub, 0,0118 kütl ə . % t əş kil edir. Yer qab ı ğ ı nda, torpaqda ikinci geni ş yay ı lan v ə radionuklid miqrasiyas ı n ı n sonrak ı h ə lq ə l ə rind ə ə sas fon U- 239 say ı l ı r (az miqdarda U-235 v ə U-234 qar ı ş ı ğ ı il ə ), kalsiuma ox ş ar a ğ -gümü ş ü metald ı r, hava, su buxar ı , tur ş ularla (q ə l ə vi il ə yox) reaksiyaya girir. Kalsium kimi mühitd ə minerallar ı n, ə n çox uranit v ə kariotitl ə rin t ə rkibind ə olur. İ nsan orqanizmin ə uran ı n sutkal ı q daxil olmas ı orta hesabla 1-d ə n 10 mkq q ə d ə r olub, 300 mkq-a q ə d ə r çat ı r. Yerin normal radiasiyal ı ə razil ə rind ə insan ı n yum ş aq toxumalar ı nda uran ı n miqdar ı olduqca az olur. Fon ş üa yükl ə nm ə sinin formala ş mas ı nda U-238-in parçalanma m ə hsulu olan radium urandan kimy ə vi ak- tivliyi v ə ona müvafiq olaraq mühitd ə miqrasiya h ə lq ə l ə rind ə böyük müt ə h ə rrikliyi il ə f ə rql ə nir. Radium (R) – parlaq gümü ş ü metald ı r, hava (oksigen) v ə su il ə tez reaksiyaya girir. H ə ll olunan xloridl ə r, bromidl ə r, sulfidl ə r, yodidl ə r, h ə mçinin h ə ll olmayan birl əş m ə l ə r (karbonatlar, oksalatlar) ə m ə l ə g ə tirir. Radi- umun bütün izotoplar ı radioaktivdir. Ə n geni ş yay ı lan ı çoxya ş ayan yar ı mparçalanma dövrü 1620 il olan izotop- dur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|