Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Heksaxlorbenzol (HXB)
| Re-
zistentlik adlanan bu hadis ə d ə h əşə ratlar ı n onlarla kütl ə vi növl ə rinin istifad ə olunan ə sas birl əş m ə sinifl ə rin ə qar ş ı hissiyyat göst ə rmir. Bura ev milç ə yi, tarakan, Kolorado kartof böc ə yi, k ə l ə m güv ə si v ə s.-ni misal göst ə rm ə k olar. İ stifad ə olunan pestisidl ə rd ə rezistentlik 10-30 n ə sild ə n sonra ba ş verir. Odur ki, yax ı n g ə l ə c ə kd ə pestisidl ə rd ə n istifad ə nin haz ı rk ı strategiyas ı nda bütün ə sas ziyanvericil ə r rezistent ola bil ə r. Pestisidl ə rd ə n istifad ə nin probleml ə rini ümumil əş dirs ə k, bel ə n ə tic ə y ə g ə lm ə k olar ki, ə sas t ə hlük ə ekosfe- rin h ə yat t ə min edilm ə si xass ə l ə rinin pozulmas ı v ə insanlar ı n sa ğ laml ı ğ ı n ı n pisl əş m ə sidir. G ə l ə c ə k perspektiv planda istifad ə olunan kimy ə vi madd ə l ə r qada ğ an olunmal ı v ə bioloji mübariz ə üsullar ı il ə ə v ə z edilm ə lidir. Lakin t ə cili olaraq qada ğ an mümkün deyil. Keçid dövründ ə b ə zi qaydalara riay ə t etm ə k laz ı md ı r. Pestisidl ə rd ə n laz ı m olmad ı qda istifad ə etm ə k olmaz, z ə r ə rvericil ə ri ba ş dan-ba ş a q ı rma ğ a çal ı ş maq laz ı m deyil, onun say ı n ı a ş a ğ ı s ə viyy ə d ə saxlamaq kifay ə tdir. Pestisidl ə rd ə n istifad ə üçün xüsusi müt ə x ə ssisl ə r haz ı rlanmal ı d ı r. 12.2.4. Dig ə r xlor-üzvi pestisidl ə r Dieldrin d ə aldrin, heptaxlor, xlordan v ə toksafen kimi politsiklik qeyri-aromatik birl əş m ə l ə r ə aiddir. On- lardan b ə zil ə ri, m ə s ə l ə n, xlordan DDT-d ə n toksik say ı l ı r. Dieldrin insektisid hesab olunur. O, DDT-d ə n d ə ef- fektli v ə daha davaml ı d ı r. H əşə ratlarda DDT-y ə qar ş ı davaml ı l ı q yarand ı qda, dieldrind ə n istifad ə olunurdu. 1955-ci ild ə ÜST malyariya yayan milç ə kl ə r ə qar ş ı dieldrind ə n istifad ə ed ə r ə k x ə st ə liyin tam qar ş ı s ı n ı ala bildi. Lakin dieldrini t ə sirind ə n dig ə r h əşə ratlar, kiçik k ə rt ə nk ə l ə l ə r v ə pi ş ikl ə r d ə m ə hv olurdu. Bu is ə siçovullar ı n çoxalmas ı na imkan yaradaraq taun x ə st ə liyinin ə m ə l ə g ə lm ə si t ə hlük ə si yarand ı . Haz ı rda dieldrind ə n istifad ə olunmas ı bütün dövl ə tl ə rd ə qada ğ an edilmi ş dir. Lakin olduqca davaml ı oldu ğ u üçün o, ə halinin v ə ekosisteml ə rin sa ğ laml ı ğ ı na neqativ t ə sir göst ə r ə bil ə r. Aldrin yüks ə k davaml ı l ı ğ ı v ə toplanmas ı il ə f ə rql ə nir. Onu südd ə , toxumalarda v ə insanlar ı n qan ı nda a ş kar etm ə k olar. O, m ə m ə lil ə r, qu ş lar, bal ı qlar, x ə rç ə ngkimil ə r v ə molyusklar üçün tokisiki hesab olunur. 1972-ci ild ə n onun SSR İ -d ə istifad ə si qada ğ an edilmi ş dir. Heptaxlor – torpaqda ya ş ayan h əşə ratlarla mübariz ə d ə istifad ə edilirdi. Onunla h ə m d ə qar ğ ı dal ı v ə şə k ə r çu ğ undurunun toxumlar ı d ə rmanlan ı rd ı . Dig ə r xlor-üzvi birl əş m ə l ə ri kimi heptaxlor da m ə m ə lil ə r v ə dig ə r canl ı orqanizml ə r üçün toksikidir. Onun metaboliti, y ə ni parçalanma m ə hsulu ilkin madd ə d ə n daha toksik say ı l ı r. 1986-c ı ild ə heptaxlorun istifad ə si qada ğ an olunub. Toksafen (polixlorpinen, polixlorkamfen) – insektisid olub şə k ə r çu ğ unduru, noxudun ziyanvericil ə ri il ə v ə kolarada böc ə yin ə qar ş ı istifad ə olunmu ş dur. O, 1960-1970-ci ill ə rd ə AB Ş -da, xüsusil ə c ə nub ş tatlar ı nda pamb ı ğ ı n v ə soya bitkisinin s ə pinl ə rind ə geni ş istifad ə edilmi ş dir. Dig ə r uçucu pestisidl ə r kimi toksafen havada yay ı lma qabiliyy ə tin ə malikdir. Ona gör ə d ə onu h ə tta ə vv ə ll ə r istifad ə edilm ə diyi yerl ə rin havas ı nda v ə torpa ğ ı nda da a ş kar etm ə k olar. İ nsan ı n orqanizmin ə toksofen ə sas ə n bal ı qla daxil olur. Bal ı qla qidalanan adam- lar gün ə rzind ə 1 kq kütl ə sin ə 2,8-5,6 nq toksafen q ə bul ed ə bil ə r. Son vaxtlar toksafen İ sveç, Finlandiya, Nider- land qad ı nlar ı n ı n südünd ə (68 mq/kq ya ğ da) a ş kar olunmu ş dur. SSR İ -d ə toksafend ə n istifad ə qada ğ an olunmu ş dur, ild ə onun 2000 tonundan istifad ə edilirdi. 1986-c ı ild ə n etibar ə n bütün dünyada toksafend ə n istifad ə olunmas ı qada ğ and ı r. Xlordan – Qar ı ş qa v ə termitl ə ri m ə hv etm ə k üçün istifad ə olunmu ş dur. Davaml ı oldu ğ undan v ə bioakkumulyativliyin ə gör ə istifad ə si qada ğ an olunmu ş dur. O, müxt ə lif ölk ə l ə rd ə havada v ə torpaqda a ş kar edi- lir. Heksaxlorbenzol (HXB) – insektisid v ə funq ı siddir, davaml ı çirkl ə ndirici say ı l ı r. Rusiyada ondan dig ə r preparatlar ı n qar ı ş ı ğ ı il ə bu ğ da, çovdar, qaraba ş aq, soya v ə dig ə r tax ı l bitkil ə rinin x ə st ə likl ə rin ə qar ş ı onlar ı n toxumlar ı n ı n d ə rmanlanmas ı nda istifad ə olunmu ş dur. Qida z ə nciri il ə h ə r ə k ə t etdikc ə onun konsentrasiyas ı sonun- cu h ə lq ə l ə rd ə k ə skin art ı r. HXB il ə bilavasit ə t ə masda olduqda selikli qi ş ada v ə d ə rid ə q ı c ı qlanma ba ş verir. Sa ğ laml ı ğ a t ə siri . Xlor-üzvi pestisidl ə r anadang ə lm ə inki ş af qüsurlar ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə riski faktorlar ı d ı r. Bu, ekoloji-epidemioloji t ə dqiqatlar ı n pestisidl ə rd ə n intensiv istifad ə olunan rayonlarda «hadis ə -n ə zar ə t» meto- du il ə mü ə yy ə n olunmu ş dur. Bel ə risk faktorlar ı n ı n qiym ə ti anan ı n pestisidl ə rl ə pe şə t ə mas ı nda – (OP 1,7), pestisidl ə rd ə n ev t ə s ə rrüfat ı nda istifad ə edildikd ə (OP > 1,5), pestisidd ə n istifad ə olunan sah ə nin 0,4 km-d ə a ş kar edilmi ş dir. Xlor-üzvi pestisidl ə rd ə n geni ş istifad ə olunduqda u ş aqlar ı n sa ğ laml ı ğ ı nda ciddi n ə tic ə l ə r ə s ə b ə b olur. Qad ı nlar ı n reproduktiv sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri Ataniyazova (1996) t ə r ə find ə n Aral regionunda mü ə yy ə n edilmi ş dir. 184 Qazax ı standa pamb ı q tarlalar ı nda xlor-üzvi pestisidl ə rd ə n (2, 3, 7, 8 -TXDD) istifad ə edilm ə si d ə qad ı nlarda reproduktiv pozuntulara s ə b ə b olmu ş dur (K.Hooperetal, 1999). Xlor-üzvi birl əş m ə l ə rd ə n uzun müdd ə t istifad ə olunmas ı n ə tic ə sind ə Rusiyan ı n c ə nub regionlar ı nda ə traf mühit v ə qida m ə hsullar ı xeyli çirkl ə nmi ş dir. Burada analar ı n südünd ə xlor-üzvi pestisidl ə rin konsentrasiyas ı 0,001 v ə 0,067 mq/l aras ı nda t ə r ə ddüd edir. 12.2.5. Politsiklik aromatik karbohidrogenl ə r (PAK) Benz(a)piren PAK- ı n tipik nümay ə nd ə si say ı l ı r. Kanserogen xass ə sin ə gör ə bu madd ə 2A qrupuna aiddir. Ə halinin ümumi qrupu üçün benz(a)pirenin insan ı n orqanizmin ə daxil olan orta sutkal ı q miqdar ı a ş a ğ ı dak ı ki- midir: hava il ə 0,009-0,043 mkq, su il ə – 0,0011 mkq, qida m ə hsullar ı il ə – 0,16-1,60 mkq, bir qutu siqaret ç ə kdikd ə – 2-5 mkq. Benz(a)pirenin konserogen effekti mür ə kk ə b t ə rkibli dig ə r kimy ə vi m ə hsullarla (his, q ə tran, ya ğ lar) qiym ə tl ə ndirilir. Da ş kömür q ə tran ı v ə bir neç ə mineral ya ğ lar ı n pe şə t ə siri insanlarda müxt ə lif x ə rç ə ng x ə st ə likl ə rini (d ə ri, a ğ ciy ə r, sidik kis ə si, ba ğ ı rsaqda x ə rç ə ng x ə st ə liyi daxil olmaqla) m ə hdudla ş d ı r ı r. Bu m ə hsullar ı n konserogen t ə siri banz(a)pirenin i ş tirak ı il ə t ə zahür edilir. Benz(a)pirenin m ə nb ə yi energetik qur ğ ular, n ə qliyyat hesab olunur; o, praktiki olaraq bütün yanacaq materiallar ı n ı n yanmas ı n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lir. S ə naye mü ə ssis ə l ə ri aras ı nda benz(a)pirenin at ı lmas ı üzr ə bi- rinci yeri alüminium zavodlar ı v ə texniki karbonun istehsal ı mü ə ssis ə si tutur. T ə xmini hesablamalara gör ə il ə rzind ə dünyada ə traf mühit ə at ı lan benz(a)pirenin miqdar ı 5000 ton t əş kil edir, o cüml ə d ə n AB Ş - ı n pay ı na 1300 ton dü ş ür. Avropa ölk ə l ə rind ə n ə qliyyat ı n pay ı na at ı lan ümumi benz(a)pirenin 9%-i dü ş ür. Rusiyan ı n ə ks ə riyy ə t s ə naye m ə rk ə zl ə rind ə havada benz(a)pirenin konsentrasiyas ı orta sutkal ı q YVK (1 nq/m - 3) 2-3 d ə f ə , ayr ı -ayr ı aylarda (bir qayda olaraq q ı ş da isitm ə dövründ ə ) 5-15 d ə f ə keçir. Bu madd ə nin böyük miqdar ı Krasnoyarsk, Bratsk v ə Novokuznetsk alüminium ə ritm ə zavodlar ı ndan daxil olur. Rusiyada orta hesabla 25 şə h ə rd ə benz(a)pirenin atmosfer havas ı nda miqdar ı 3 nq/m -3 s ə viyy ə ni keçir. AB Ş - ı n ə traf mühitin mühafiz ə si Agentliyinin verdiyi qiym ə t ə gör ə 7 nq/m 3 konsentrasiyal ı benz(a)pirenin t ə siril ə 1 mln. ə hali hesab ı il ə ə lav ə 9 a ğ ciy ə r x ə st ə liyi ba ş verir. AB Ş - ı n müxt ə lif ş tatlar ı nda havada benz(a)pirenin illik normativi 0,3- 1,1nq/m 3 t əş kil edir. Rusiyada yüks ə k konsentrasiyal ı benz(a)pirenin t ə sirin ə 14 mln.-a q ə d ə r insan m ə ruz qal ı r, o cüml ə d ə n 3 nq/m -3 konsentrasiyal ı uzun müdd ə tli t ə sir ə m ə ruz qalanlar ı n 10 mln.-da a ğ ciy ə r x ə st ə liyinin ba ş verm ə si ehtimal ı n ı n tezliyi yüks ə kdir. Dünyan ı n müxt ə lif ölk ə l ə rind ə apar ı lan ekoloji-epidemioloji t ə dqiqatlar bir s ı ra s ə naye şə h ə rl ə rind ə a ğ ciy ə r x ə rç ə ngi x ə st ə liyind ə n öl ə nl ə rin say ı art ı r. İ ri polad ə rid ə n istehsal ı yerl əşə n Rusiyan ı n Krivoy-Roq şə h ə rind ə atmosfer havas ı nda benz(a)pirenin konsentrasiyas ı 3 nq/m -3 -d ə n art ı q oldu ğ undan a ğ ciy ə rin x ə rç ə ngi x ə st ə liyind ə n öl ə nl ə rin say ı xeyli yüks ə kdir. Havada benz(a)pirenin konsentrasiyas ı yüks ə k olan s ə naye şə h ə rl ə rind ə h ə m ki ş il ə rd ə , h ə m d ə qad ı nlarda t ə n ə ffüs yollar ı nda b ə dxass ə li ş i ş l ə rin olmas ı il ə ə laq ə dar ölümün say ı n ı n yüks ə k olmas ı a ş kar edilmi ş dir. Bura alüminium v ə polad ə rid ə n zavodlar (Sverdlov vilay ə ti) v ə neftay ı rma s ə nayesi (Ufa, Sterlitamak v ə İş im), nikel istehsal ı (Yuxar ı Ufaley, Rey, Norilsk v ə b.) zavodlar ı daxildir. Maqnitoqorskda hava hövz ə sind ə benz(a)pirenin orta konsentrasiyas ı YVK-n ı 9,4-12,1 d ə f ə (9,4- 12,1nq/m 3 )art ı qd ı r. V.S.Ko ş kinan ı n (1998) m ə lumat ı na gör ə bu şə h ə rd ə a ğ ciy ə r x ə rç ə ngi x ə st ə liyinin göst ə ricisi ki ş il ə rd ə 1,5 d ə f ə yüks ə kdir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|