Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yu-çenq x ə st ə liyi
- Xlorüzvi pestisidl ə rin sa ğ laml ı ğ a t ə siri.
- Атмосфер Ин - сан Кимйя - ви мящ - суллар
| «qara b
ə b ə l ə r» (black babies) adland ı r ı l ı rd ı . Onlar ı n ç ə kil ə ri sa ğ lam analar ı n u ş aqlar ı il ə müqayis ə d ə azç ə kili, anadang ə lm ə qüsurlu olub di ş l ə ri, di ş ə tl ə ri, d ə ri v ə a ğ ciy ə rl ə rind ə x ə st ə lik mü ş ahid ə olu- nur. Sonrak ı epidemioloji t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə l ə ri göst ə rdi ki, Yu- Ş o x ə st ə liyin ə m ə ruz qalan adamlarda x ə rç ə ng x ə st ə likl ə rind ə n ölüm hadis ə l ə rinin 3-6 d ə f ə çox olmas ı a ş kar edilmi ş dir. Yu-çenq x ə st ə liyi . Bu da dig ə r ya ğ x ə st ə liyi olub 1979-cu ild ə Tayvan adas ı nda ba ş vermi ş dir. Qida çe ş idli PXB il ə çirkl ə nmi ş düyü ya ğ ı ndan istifad ə etm ə kl ə 2 mind ə n art ı q insan ziyan ç ə kmi ş dir. 1979-1986-c ı ill ə r ə rzind ə do ğ ulan u ş aqlarda qaraciy ə rin funksiyas ı nda pozuntular mü ş ahid ə edilmi ş , min do ğ ulan u ş aqda ölümün say ı 26 n ə f ə r, y ə ni orta qiym ə td ə n 2-2,5 d ə f ə art ı q olmu ş dur. Rusiyada Serpixovda 1967-ci ild ə n PXB il ə doldurulan kondisionerl ə r burax ı l ı ş ı olmu ş dur, onun ə halinin sa ğ laml ı ğ ı na t ə sirinin d ə qiq öyr ə nilm ə si d ə burada h ə yata keçirilmi ş dir. 1988-ci ild ə n PXB t ə rkibli kondisionerl ə rin burax ı l ı ş ı dayand ı r ı ld ı , lakin bu mü ə ssis ə l ə ri ə hat ə ed ə n ə razil ə rd ə torpaq, qar v ə havada onun- la yüks ə k s ə viyy ə d ə çirkl ə nm ə a ş kar edildi. Torpa ğ ı n 10 sm-lik üst qat ı nda (zavoddan 300 metrlik m ə saf ə d ə ) PXB-in konsentrasiyas ı quru ç ə ki hesab ı il ə 35,7 mq/kq-a çatmas ı a ş kar edildi. Kondensioner zavodunun qad ı n f ə hl ə l ə rind ə v ə zavodun ə traf ı nda ya ş ayan qad ı nlar ı n südünd ə PXB-in yüks ə k konsentrasiyas ı (2000 mkq/l- ə q ə d ə r), zavodda i ş l ə y ə n ki ş il ə rin qan ı nda (1000 mkq/l- ə q ə d ə r), h ə mçinin süd m ə hsullar ı nda, yumurtada v ə s.-d ə a ş kar edilmi ş dir. H ə tta PXB t ə rkibli kondensionerl ə rin istehsal ı dayand ı r ı ld ı qdan 10 il sonra da torpaqda, u ş aq ba ğ çalar ı nda, h ə y ə tyan ı sah ə l ə rd ə bu madd ə l ə rin miqdar ı YVK- dan art ı q olmu ş dur. Serpuxovda PXB-nin t ə siri n ə tic ə sind ə ə halinin reproduktiv sa ğ laml ı ğ ı nda h ə m spesifik n ə tic ə l ə r, h ə m d ə spesifik olmayan effektl ə r a ş kar olundu. 12.2.3. Pestisidl ə rin ə traf mühit ə v ə sa ğ laml ı ğ a t ə siri K ə nd t ə s ə rrüfat ı z ə r ə rvericil ə ri il ə , h əşə rat, g ə miricil ə r, göb ə l ə k, alaq otlar ı il ə ə sas mübariz ə istiqam ə tl ə rind ə n biri pestisidl ə r adlanan kimy ə vi madd ə l ə rd ə n istifad ə etm ə kdir. Pestisidl ə r a ş a ğ ı dak ı ə sas 181 sinifl ə r ə bölünür: akarisidl ə r – g ə n ə l ə rl ə mübariz ə d ə istifad ə edil ə n madd ə l ə r; antifidinql ə r – cücül ə ri m ə hv ed ə n madd ə l ə r; herbisidl ə r - alaq bitkil ə rin ə qar ş ı mübariz ə d ə istifad ə edil ə n preparatlar; zoosidl ə r – z ə r ə rli onur ğ al ı heyvanlar ı m ə hv ed ə n z ə h ə rl ə r; bakterisidl ə r, virusosidl ə r, funqisidl ə r – bitkil ə rd ə viruslu v ə göb ə l ə k x ə st ə likl ə ri il ə mübariz ə aparmaq üçün istifad ə edil ə n madd ə l ə r; nematosidl ə r – bitkil ə rd ə nematod x ə st ə liyinin tör ə dicisi olan gird ə qurdlar ı m ə hv ed ə n preparatlar: molyuskosidl ə r – z ə r ə rli ilbizl ə ri m ə hv ed ə n madd ə l ə r. Dünyada 180 pestisid növünd ə n v ə bir neç ə min preparat formas ı ndan istifad ə edilir. Pestisidl ə rd ə n istifad ə nin bir çox probleml ə ri onlar ı n ksenobiotik, y ə ni t ə bi ə t üçün yad kimy ə vi birl əş m ə l ə r olmalar ı ndan ir ə li g ə lir. Ümumdünya S ə hiyy ə T əş kilat ı n ı n (ÜST) verdiyi qiym ə t ə gör ə bütün dünyada pestisidl ə rin istifad ə sind ə n h ə r il 20000 adam ölür v ə 1 milyona yax ı n adam z ə h ə rl ə n ə r ə k sa ğ laml ı ğ ı n ı itirir. Ə g ə r dünyada pestisidl ə rd ə n istifad ə çox- alarsa, ona müvafiq olaraq x ə st ə likl ə r v ə ölüm hadis ə si d ə artar. Şə kil 12.4. Pestisidl ə rin ə traf mühitd ə sirkulyasiyas ı (N.N.Melnikov, 1977) Pestisidl ə r t ə bi ə t ə d ə ciddi t ə sir göst ə rir.Ad ə t ə n istifad ə olunan pestisidl ə rin yaln ı z bir faizind ə n ist ə nil ə n m ə qs ə d ə ld ə etm ə k olur, qalan 99%-i ə traf mühit ə dü şə r ə k torpa ğ ı , havan ı çirkl ə ndirir, biotan ı z ə h ə rl ə y ə r ə k çox vaxt gözl ə nilm ə z n ə tic ə l ə r verir. Torpa ğ ı n münbitliyind ə torpaq biotas ı böyük rol oynay ı r. Z ə r ə rvericil ə ri pestisidl ə rl ə m ə hv ed ə rk ə n torpaq orqanizml ə rinin, o cüml ə d ə n torpaq so ğ ulcanlar ı n ı n say ı n ı azald ı r. Bununla ə laq ə dar qara torpaqlarda torpaq so ğ ulcanlar ı n ı n miqdar ı on v ə yüz d ə f ə l ə rl ə azal ı b. Müxt ə lif pestisidl ə r land ş afta v ə onun komponentl ə rin ə m ə nfi t ə sir göst ə rir. Pestisidl ə rl ə daha çox z ə r ə r ç ə k ə n heyvan qruplar ı çoxa do ğ ru s ı ra il ə a ş a ğ ı dak ı kimidir: onur ğ as ı zlar, bal ı qlar, qu ş lar, m ə m ə lil ə r, mikroorqanizml ə r. Ə traf mühit ə dü şə n pestisid bioakkumulyasiya prosesin ə qo ş ulur, bu zaman pestisid qida z ə nciri il ə h ə r ə k ə t etdikc ə onun konsentrasiyas ı d ə f ə l ə rl ə (yüz min d ə f ə y ə q ə d ə r) arta bil ə r. Xlorüzvi pestisidl ə rin sa ğ laml ı ğ a t ə siri. Bu qrupa aldirin, heptaxlor, heksaxlor-benzol v ə DDT daxildir. DDT . Xlorüzvi pestisidl ə r aras ı nda insan ı n sa ğ laml ı ğ ı v ə ekosistem üçün ə n t ə hlük ə lisi DDT-in kütl ə vi istifad ə si hesab olunur. DDT xlorüzvi pestisidl ə ri v ə onun çevrilm ə l ə ri (DDE v ə DDD) aromatik birl əş m ə l ə r qrupuna daxildir (dioksinl ə r/furanlar, QXB v ə PXB d ə bu qrupa aiddir). Xlorüzvi pestisidl ə r Moskvada «Sin- tez» zavodunda (1946-1970-ci ill ə r), Dzerjinskid ə (1965-1990), Novoçeboksarskda (1968-1990) v ə Çapayevskd ə (1960-1987) istehsal olunmu ş dur. SSR İ -d ə 1969-cu ild ə DDT-d ə n istifad ə edilm ə si qada ğ an edils ə d ə , ondan 1980-ci ilin sonuna kimi istifad ə Атмосфер Ин - сан Кимйя - ви мящ - суллар Щей ван Бит - ки Торпаг Ба - лыг - лар Су 182 olunmu ş dur. SSR İ ə razisind ə istifad ə edil ə n DDT-in miqdar ı 1960-c ı ild ə 10,8 min ton, 1970-ci ild ə 8,9 min ton, 1980-ci ild ə 0,3 min ton t əş kil etmi ş dir. 1971-ci ild ə k ə nd t ə s ə rrüafat ı nda ziyanvericil ə rl ə mübariz ə d ə istifad ə olunan kimy ə vi vasit ə l ə rin siyah ı s ı ndan DDT ç ı xar ı ld ı v ə ondan yaln ı z t ə bii-m ə nb ə x ə st ə likl ə rin ə qar ş ı mübariz ə d ə istifad ə edildi. İ lk d ə f ə DDT 1874-cü ild ə sintezl əş dirildi, XX ə srin 30-cu ill ə rinin sonunda İ sveçr ə kimyag ə ri Paul Müller ondan insektisid kimi istifad ə olunmas ı imkan ı n ı k əş f etdi. DDT-d ə n s ə hiyy ə d ə v ə h ə rbi gigiyenada ( ə sas ə n bit ə qar ş ı dezinsektant kimi) o q ə d ə r effektli oldu ki, 1948-ci ild ə P.Müller ə tibb v ə fiziologiya sah ə sind ə Nobel mükafat ı t ə qdim olundu. DDT malyariya v ə s ə pkili tifion tör ə dicil ə rin ə qar ş ı i ş l ə dil ə n ə n birinci v ə güclü insektisidl ə rd ə n biri hesab olundu. Onun istifad ə si bu x ə st ə likl ə rd ə n öl ə nl ə rin xeyli azalmas ı na imkan yaratd ı . Bel ə ki, 1948-ci ild ə malyariyadan 3 mln. adam ölmü ş dür, 1965-ci ild ə bu x ə st ə likd ə n ölüm hadis ə si ba ş verm ə mi ş dir. 1938-ci ild ə Yunan ı standa malyariya x ə st ə liyin ə 1 mln., 1959-cu ild ə c ə mi 1200 adam tutulmu ş dur. 1945-ci ild ə İ taliyan ı n Lasiya ə yal ə tind ə bir ay ə rzind ə malyariyadan 65-70 adam ölmü ş dür, DDT- d ə n istifad ə edildikd ə n sonra is ə bu s ə b ə bd ə n öl ə nl ə rin say ı 1-2 n ə f ə r olmu ş dur. 1943-44-cü ill ə rd ə Neapolda s ə pkili tifin epidemiyas ı olmu ş , sutka ə rzind ə bu x ə st ə liy ə 60 n ə f ə r tutulmu ş dur. Ə hali üçün sistemli olaraq DDT-d ə n istifad ə olunduqdan sonra (yanvar, 1944) fevral ı n sonunda sutka ə rzind ə bu x ə st ə liy ə tutulanlar ı n say ı 5 n ə f ə r ə kimi a ş a ğ ı dü ş dü. DDT-d ə n bir çox ölk ə l ə rd ə geni ş istifad ə olunma ğ a ba ş land ı . Lakin onun geni ş spektrli t ə siri v ə olduqca davaml ı l ı ğ ı haz ı rda ondan istifad ə d ə n imtina olunmas ı na g ə tirib ç ı xard ı . Z ə r ə rli h əşə ratlarla yana ş ı , h ə m d ə , faydal ı lar ı da m ə hv edildi, DDT-nin davaml ı l ı ğ ı onun qida z ə ncirind ə toplanmas ı na s ə b ə b oldu. N ə tic ə d ə qu ş , bal ı q v ə m ə m ə li orqanizml ə rd ə onun konsentrasiyas ı yüks ə ldi. Qida z ə ncirinin h ə r h ə lq ə sind ə DDT-nin miqdar ı artd ı : bitkil ə rd ə (yosunlarda) -10 d ə f ə , x ı rda orqanizml ə rd ə (kiçik x ə rç ə ng) – 100 d ə f ə , bal ı qlarda – 1000 d ə f ə , y ı rt ı c ı bal ı qlarda – 10000 d ə f ə (DDT-nin lild ə olan miqdar ı na nisb ə t ə n). DDT-nin köm ə yi il ə insanlar öz h ə yat şə raitini yax ş ı la ş d ı rma ğ a ümid edirdi, lakin sonralar t ə dric ə n m ə lum oldu ki, bel ə t ə r ə qqi onlara baha ba ş a g ə lir. Hesablamalar göst ə rir ki, atmosfer havas ı ndan torpa ğ ı n s ə thin ə DDT-nin çökm ə si üçün 4 il laz ı md ı r. Tor- paqda is ə o, 20 il ə q ə d ə r qala bil ə r. DDT-in suda pis h ə ll olmas ı , yüks ə k temperatura davaml ı l ı ğ ı , ya ğ larda v ə lipidl ə rd ə yax ş ı h ə ll olmas ı il ə ə laq ə dard ı r. AB Ş -da qada ğ an olunan kimy ə vi agentl ə r aras ı nda DDT birincil ə r s ı ras ı ndad ı r. DDT-nin ekosistemin v ə ziyy ə tin ə v ə ə halinin sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri art ı q uzun ill ə rdir ki, öyr ə nilir. Pestisidl ə rin t ə sirin ə onun istehsal ı il ə m əşğ ul olan i ş çil ə r, h ə mçinin k ə nd t ə s ə rrüfat ı aviasiyas ı personal ı , fermerl ə r, aqronomlar v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı n ı n dig ə r müt ə x ə ssisl ə ri daha çox m ə ruz qal ı r. Bu şə xsl ə rd ə xlorakne adlanan tipik x ə st ə lik qeyd ə al ı n ı r. Haz ı rda dünyan ı n ə ks ə r ölk ə l ə rind ə DDT-d ə n istifad ə nin qada ğ an olunmas ı na v ə praktiki olaraq ondan istifad ə olunmamas ı na baxmayaraq, onun insanlar ı n reproduktiv sa ğ laml ı ğ ı na v ə endokrin sistemin ə sonrak ı t ə sirinin n ə tic ə l ə ri ciddi problem olaraq qal ı r. DDT konserogen t ə sir ə malikdir, odur ki, bu madd ə MA İ R t ə r ə ifnd ə n insan üçün konserogen qrupuna (2 B qrupu) aid edilmi ş dir. Son ill ə rin t ə dqiqatlar ı n ə tic ə sind ə qad ı nlar ı n piy toxumas ı nda DDT-nin miqdar ı il ə süd v ə zil ə rind ə x ə rç ə ng x ə st ə liyi (P.Cocco et al., 2000), DDT-nin pe şə t ə siril ə m ə d ə alt ı v ə zinin x ə rç ə ngi aras ı nda ba ğ l ı l ı q a ş kar edilmi ş dir. DDT-nin istifad ə si m ə hdudla ş d ı r ı ld ı ğ ı il ə ə laq ə dar ana südünd ə onun miqdar ı xeyli azalm ı ş d ı r (D.Smith, 1999). Lakin bu Avropa ölk ə l ə rin ə , AB Ş -a v ə Kanadaya aiddir; Tacikistan v ə Qazax ı standa is ə ana südünd ə DDT-nin miqdar ı ə vv ə ll ə r oldu ğ u kimi yen ə d ə yüks ə k (2300-600 nq/q) olaraq qal ı r. DDT-y ə h ə mçinin dig ə r DÜÇ-l ə r ə ş imal Arktika regionlar ı n ı n ə traf mühitind ə d ə rast g ə linir. Bunlar bu regionlar ı n azsayl ı ə halisin ə t ə hlük ə yarad ı r. DDT qrupu pestisidl ə r Arktikan ı n yerli sakinl ə rinin qan ı nda ə sas ə n DDE hal ı nda olur, bu, h ə min toksinl ə rin orqanizm ə nisb ə t ə n çoxdan daxil olmas ı n ı t ə sdiq edir. M.Avazovan ı n (2003) apard ı ğ ı mü ş ahid ə l ə r göst ə rir ki, respublikam ı zda ə n böhranl ı ekotoksikoloji şə rait keçmi ş pamb ı q v ə tax ı l yeti ş diril ə n rayonlar ı n ə razil ə rind ə (0,1, 086-0,01 UVQH) qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Respublikam ı zda 1980-ci ilin ortalar ı na q ə d ə r pestisidl ə rd ə n istifad ə olunmu ş dur, h ə l ə indiy ə kimi Göyçay v ə Türyançay hövz ə sind ə torpaqlarda qal ı q pestisidl ə r ə rast g ə linir. DDT-nin 1945-ci ild ə n t ə tbiqind ə n sonra ə vv ə ll ə r pamb ı q bitkisind ə mü ş ahid ə olunmayan dig ə r pamb ı q biti, pamb ı q sovkas ı , g ə n ə , m ə n ə n ə v ə s. cücül ə rin çoxalmas ı ba ş verdi. K.Edvardsa gör ə T 50 DDT-nin torpaqda qalma müdd ə ti torpa ğ ı n n ə mliyind ə n çox as ı l ı d ı r. Bel ə ki, mülayim qur ş aq rayonlar ı nda o, 2,5 il, subtropik v ə tropik ölk ə l ə rin torpaqlar ı nda is ə c ə mi 3-9 ay qala bilir. T ə dqiqat materiallar ı v ə çoxillik mü ş ahid ə l ə r göst ə rir ki, DDT-in yüks ə k qal ı q miqdar ı ə n çox gilli torpaq- larda rast g ə linir. Bu torpaqlarda profil boyu d ə rin ə getdikc ə qal ı q miqdar ı azal ı r. Yüngül gillic ə li v ə qumsal 183 torpaqlarda is ə bunun ə ksi mü ş ahid ə olunur (X.M.Qas ı mov, 2003). Pestisidl ə rd ə n istifad ə nin dig ə r ciddi problemi ziyanvericil ə rin ona al ı ş mas ı d ı r, bu al ı ş ma sonrak ı n ə sill ə r ə d ə keç ə r ə k pestisidl ə rin effektivliyini a ş a ğ ı sal ı r v ə yeni-yeni kimy ə vi madd ə l ə rd ə n istifad ə y ə m ə cbur edir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|