Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Arsenin sa ğ laml ı ğ a t ə siri
- Sidikd ə v ə saçlarda
- 12.1.5. Nikel (lat. niccolum, Ni) Nikel atmosfer havas ı na
- Normala ş d ı rman ı n
- Nikelin insan sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri
| torpa
ğ ı nda arsenin orta konsentrasiyas ı 1.1-d ə n 37 mq/kq aras ı nda t ə r ə ddüd edir, lakin onun ə n yüks ə k miqdar ı Karaba ş da v ə Plastada (Çelyabinsk vilay ə ti) mis ə rid ə n zavodun yax ı nl ı ğ ı ndak ı torpaqda a ş kar edilmi ş dir. Arsenin sa ğ laml ı ğ a t ə siri . Arsen birl əş m ə l ə rinin toksikliyi, onun orqanizmd ə n ayr ı lmas ı sür ə ti v ə orqan v ə toxumalarda toplanma d ə r ə c ə sind ə n as ı l ı d ı r. İş çil ə rd ə xroniki arsen intoksasiyas ı a ş a ğ ı dak ı simptomlar ı n kombinasiyas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir: ə s ə b, m ə d ə -ba ğ ı rsaq, kardiovaskulyar v ə respirator pozuntular ı , hemolit k ə narla ş ma, d ə ri z ə d ə l ə nm ə si, qaraciy ə r v ə böyr ə kl ə rin funksional pozulmas ı . Arsen birinci, ə n t ə hlük ə li kanserogen madd ə l ə r qrupuna aiddir. Arsenin 10-100 mkq/m -3 d ə r ə c ə sind ə xroniki t ə siri (1 ild ə n art ı q) a ğ ciy ə rd ə x ə rç ə ng x ə st ə liyinin ba ş verm ə tezliyini art ı r ı r. Bu hala metallurgiya zavodlar ı v ə arsent ə rkibli pestisidl ə r istehsal ed ə n mü ə ssis ə l ə rin i ş çil ə rind ə daha çox rast g ə linir. Siqaretç ə km ə arsenin kanse- rogen effektini d ə rinl əş dirir. Su il ə daxil olan konsentrasiyal ı arsenin mövcudlu ğ u şə raitind ə ə halinin ümumi qrupunun sa ğ laml ı q v ə ziyy ə tinin d ə yi ş m ə si bir s ı ra ölk ə l ə rin t ə dqiqatç ı lar ı t ə r ə find ə n qeyd edilmi ş dir. M ə s ə l ə n, d ə rid ə x ə rç ə ng x ə st ə liyinin ba ş verm ə si bununla izah edilir. Bel ə ki, Tayvan adas ı nda d ə rid ə x ə rç ə ng x ə st ə liyinin yay ı lmas ı il ə quyu suyunda arsenin miqdar ı nda mü ə yy ə n as ı l ı l ı q a ş kar edilmi ş dir. M ə hz, bu adan ı n sakinl ə rind ə «qara ayaq» v ə ya «qara daban» x ə st ə liyi peyda olmu ş dur. Bu, 400-600 mkq/l s ə viyy ə sind ə olan sudan istifad ə olunmas ı il ə ba ğ l ı d ı r. Qanq körf ə zind ə (Hindistan) d ə rin olmayan artezian quyular ı ndan ç ı xan t ə rkibind ə yüks ə k konsentrasiyal ı arsen olan içm ə li sudan istifad ə ed ə n ə halid ə qaraciy ə r v ə dala ğ ı n böyüm ə si, d ə rinin hiperpiqmentasiyas ı a ş kar edilmi ş dir, bu arsenl ə z ə h ə rl ə nm ə üçün s ə ciyy ə vidir. Mü ə yy ə n edilmi ş dir ki, bu x ə st ə liyin yay ı lmas ı insan ı n ya ş ı artd ı qca çoxal ı r v ə uzun müdd ə t arsenl ə çirkl ə nmi ş sudan istifad ə olunmas ı il ə mü ə yy ə nl əş dirilir. «Qara ayaq» x ə st ə liyi içm ə li suda arsenin miqdar ı 600 mq/l olan Ş imali Çilid ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Ə hali bu sudan 15 ildir ki, istifad ə edirdi. Haz ı rda dünyan ı n müxt ə lif ölk ə l ə rind ə (Hindistan, Banqlade ş , Çili, Argentina, Rum ı niya) orqanizm ə içm ə li su il ə daxil olan müxt ə lif doza- larda arsenin ə halinin sa ğ laml ı ğ ı na t ə sirinin qiym ə tl ə ndirilm ə si üzr ə ekoloji-epidemioloji t ə dqiqatlar yerin ə yeti- rilir. Bel ə ki, Banqlade ş d ə t ə rkibind ə 10000 mkq/l olan içm ə li sudan istifad ə olunmas ı il ə ə laq ə dar daxili s ə b ə bl ə rd ə n tör ə y ə n abortlar ı n, ölü do ğ ulmu ş u ş aqlar ı n v ə qad ı nlar aras ı nda vaxt ı ndan qabaq do ğ umla ba ğ l ı ölk ə l ə rin say ı artm ı ş d ı r. Sidikd ə v ə saçlarda arsenin konsentrasiyas ı n ı n öyr ə nilm ə si diaqnostik ə h ə miyy ə t ə malikdir. Orqanizm ə daxil olan arsen saç ı n strukturuna daxil olur, onun yüks ə k d ə r ə c ə d ə toplanmas ı n ı saçlarda olan keratinin miqdar ı n ı n çox olmas ı t ə sdiq edir. Çex t ə dqiqatç ı lar ı t ə r ə find ə n (V.Bencho, 1977), t ə rkibind ə yüks ə k miqdarda arsen olan yerli kömürl ə u ş aqlarda e ş itm ə nin pozulmas ı a ş kar edilmi ş dir. Saçlarda arsenin yol veril ə n miqdar ı 1 mkq/q olmas ı tövsiy ə olunmu ş dur. Rusiyada u ş aqlar ı n saçlar ı nda arsenin miqdar ı 01-03 mkq/q- ı keçmir. T ə rkibind ə arsenin miqdar ı yüks ə k (220 mkq/l) olan sudan istifad ə etdikd ə onun saçlarda konsentrasiyas ı n ı n çox olmas ı (Alyaska, Ferbensk şə h ə ri) a ş kar olunmu ş dur. Bel ə likl ə , saçlarda v ə suda arsenin miqdar ı il ə s ı x korre- lyasiya mövcuddur. Saçlarda arsenin toplanmas ı içm ə li suyun t ə rkibind ə arsenin miqdar ı 10 mkq/l (y ə ni YVK s ə viyy ə sind ə ) olduqda ba ş lay ı r. T ə rkibind ə 500 mkq/l arsen olan (50 YVK) içm ə li sudan istifad ə ed ə n adamlar- da d ə rinin spesifik z ə d ə l ə nm ə si (arsenli melanoz v ə keratoz) ba ş verir. Arsenin t ə sirinin effektinin t ə yin edilm ə sind ə bu elementin sidikd ə analizind ə n d ə istifad ə olunur. İ stehsalat şə raitind ə arsenin t ə sirin ə m ə ruz qalmayan şə xsl ə rin sidiyind ə onun miqdar ı 10-50 mkq/l aras ı nda olmal ı d ı r. AB Ş ə m ə k gigiyenstl ə r Assosiasiyas ı t ə r ə find ə n sidikd ə arsenin miqdar ı n ı n normativ s ə viyy ə si 70 mkq/l tövsiy ə olunur; arsenin miqdar ı i ş h ə ft ə sinin sonunda ölçülür. 12.1.5. Nikel (lat. niccolum, Ni) Nikel atmosfer havas ı na metallurgiya zavodlar ı n ı n, m ə d ə nç ı xarma mü ə ssis ə l ə rinin, da ş kömür v ə mazutla i ş l ə y ə n energetik qur ğ ular ı tullant ı lar ı il ə daxil olur. Rusiyada nikel zavodundan (Monçeqorsk, Norilsk, Orsk, Yuxar ı Ufaley, Nikel, Zapolyarn ı y) hava hövz ə sin ə h ə r il 3,5-4,0 min ton nikel daxil olur. Norilskd ə 1,0-2,5 mkq/m -3 konsentrasiyal ı nikel ə 200 min, Ural v ə Kola yar ı madas ı n ı n metallurgiya zavodlar ı yerl əşə n be ş şə h ə rind ə is ə 0,4 mln-a q ə d ə r adam m ə ruz qal ı r. Torpaqda nikelin ə n yüks ə k miqdar ı (orta – 350 mq/kq, maksimum 1000 mq/kq-a q ə d ə r) ə ridici istehsal ı yerl əşə n Rey şə h ə rind ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Monçeqorskda (Kola yar ı madas ı ) nikel metallurgiya zavodunun 175 ə razisind ə ki torpaqda nikelin orta konsentrasiyas ı 170 mq/kq, maksimal is ə 5200 mq/kq t əş kil edir. Bu göst ə rici Kamensk-Uralsk, Zlatous, Alapayevsk, Polevsk şə h ə rl ə ri ə razisind ə nikelin konsentrasiyas ı yüks ə kdir. Normala ş d ı rman ı n mövcud n ə zar ə t metodlar ı na uy ğ un olaraq, atmosfer havas ı nda nikel metal ı n ı n miqdar ı t ə yin edilir. Onun YVK-s ı 1 mkq/m -3 t əş kil edir. Nikel kanserogen madd ə (I qrup) say ı l ı r. ÜST-nin Avropa Bürosunun tövsiy ə sin ə uy ğ un olaraq nikelin ömürlük kanserogen riski 3,8 ⋅ 10 -4 - ə b ə rab ə rdir. Nikelin v ə onun birl əş m ə l ə rinin suda YVK- ı 100 mkq/l; torpaqda t ə xmini yol veril ə n konsentrasiyas ı (TYK) torpa ğ ı n tipind ə n as ı l ı olaraq 20-60 mq/kq aras ı nda d ə yi ş ir. Nikelin insan sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri . Orqanizmd ə nikel z ə ruri elementl ə rd ə n biridir. Bitkil ə rd ə miqdar ı (ya ş halda ç ə kisin ə gör ə hesabland ı qda) 5 ⋅ 10 -5 %, heyvandarl ı qda 1,0 ⋅ 10 -6 %-dir. Heyvanlar ı n qaraciy ə ri, d ə risi v ə en- dokrin v ə zil ə rind ə olur. Mü ə yy ə n edilmi ş dir ki, o, arginaza fermentl ə rini aktivl əş dirir v ə oksidl əş dirm ə prosesl ə rin ə müsb ə t t ə sir göst ə rir. Lakin normadan art ı q olduqda insanda müxt ə lfi x ə st ə likl ə r ə s ə b ə b olur. Nikel ə xroniki intoksikasiya burun-udlaq v ə a ğ ciy ə r pe şə x ə st ə likl ə rinin ba ş verm ə sin ə s ə b ə b olur, b ə dxass ə li yeni tör ə m ə l ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə risk yaran ı r, d ə rinin allergiya z ə d ə l ə nm ə si (dermatit v ə ekzema) mü ş ahid ə edilir. İş çil ə rin a ğ ciy ə r x ə rç ə ngind ə n ölüm riskinin artmas ı havada nikelin konsentrasiyas ı 500-1000 mkq/m -3 olduqda ba ş lay ı r. Rusiyada – Norilskid ə nikel istehsal ı il ə m əşğ ul olan i ş çil ə rd ə a ğ ciy ə r x ə rç ə ngi x ə st ə likl ə rinin v ə onunla ə laq ə dar ölüm hallar ı n ı n olmas ı h ə l ə 30 il ə vv ə l (1970-ci ill ə r) mü ə yy ə n edilmi ş dir. H ə m d ə nikel istehsal ı i ş çil ə rind ə a ğ ciy ə rin x ə rç ə ngi x ə st ə likl ə ri tez-tez ba ş verm ə kl ə , eyni zamanda cavan ya ş lar ı ndan ba ş lay ı r. Haz ı rda Ş imali Qafqaz gigiyena v ə c ə miyy ə tin sa ğ laml ı ğ ı Elmi M ə rk ə zinin ə m ə kda ş lar ı , i ş çil ə rin v ə dünyada ə n iri metallurgiya kombinat ı «Severonikel» yerl əşə n Kola yar ı madas ı ə halisinin sa ğ laml ı ğ ı na nikelin t ə sirinin mü ə yy ə nl əş dirilm ə si üzr ə d ə qiq t ə dqiqatlar apar ı r. 1996-c ı ild ə yerin ə yetiril ə n t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə si göst ə rir ki, Nikel q ə s ə b ə sind ə ( ə halisi 17 min n ə f ə r) v ə Zapolyarn ı şə h ə rind ə ( ə halisi 19 min n ə f ə r) kükürd 2 oksidinin atmosferd ə konsentrasiyas ı YVK-dan 12-20 d ə f ə çoxdur. SO 2 -nin v ə nikelin h ə llolunmayan birl əş m ə l ə rinin miqdar ı kül ə ksiz havada daha yüks ə k olur; bel ə ki, kükürd dioksidinin konsentrasiyas ı 1500 mkq/m 3 - ə çata bil ə r, bu is ə YVK-dan 30 d ə f ə art ı qd ı r. Kombinat ı ə hat ə ed ə n ə razi mis, nikel v ə kobaltla intensiv çirkl ə nmi ş dir. A.V.Yevseyenin (1996) m ə lumat ı na gör ə ə razid ə nike- lin torpaqda miqdar ı 1500-4000 mq/kq t əş kil edir, TYK is ə müxt ə lif torpaq tipl ə ri üçün 20-80 mq/kq-d ı r; mis – 3000-4000 mq/kq (TYK – 33-132 mq/kq); kobalt– 200 mq/kq t əş kil edir. Metallar göb ə l ə k v ə gil ə meyv ə l ə rd ə (- m ə rcangil ə , c ı r m ə rsin, sar ı böyürtk ə n) toplan ı r, onlar is ə yerli ə hali t ə r ə find ə n y ı ğ ı l ı b istifad ə edilir. Kola yar ı madas ı ə halisind ə Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|