Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dioksinl ə rin toksikliyi v ə sa ğ laml ı ğ a t ə
| Torpa
ğ ı n dioksinl ə rl ə /furanlarla çirkl ə nm ə si b ə zi pestisidl ə rd ə n v ə kanalizasiya lilind ə n istifad ə edilm ə si n ə tic ə sind ə ba ş verir. Bir s ı ra istehsalat ı n, o cüml ə d ə n tibbi tullant ı lar, lil, kimya istehsal ı n ı n tullant ı lar ı , pestisidl ə rin tullant ı lar ı , i ş l ə nmi ş transformator ya ğ lar ı v ə bir çox ba ş qalar ı n ı n tullant ı lar ı n ı n t ə rkibind ə dioksinl ə r olur. Bu madd ə l ə rin t ə bii m ə nb ə l ə ri me şə v ə bozq ı r (step) yan ğ ı nlar ı v ə vulkan f ə aliyy ə ti hesab olunur. Dioksin v ə furanlar ı n ə sas m ə nb ə l ə ri 12.7 sayl ı c ə dv ə ld ə verilir. C ə dv ə l 12.7 Dioksin v ə furanlar ı n ə sas m ə nb ə l ə ri Sah ə M ə nb ə v ə emissiyalar (bey ə lxalq vahidl ə rl ə TE), nq/kq 1 2 B ə rk tullant ı lar ı n yand ı r ı lmas ı M ə i şə t zibill ə rinin – 38,2 v ə tibbi tullant ı lar ı n- 589 yand ı r ı lmas ı Mineral yanaca ğ ı n yand ı r ı lmas ı Da ş kömürün kommunal t ə s ə rrüfatda – 0,079 v ə İ ES-d ə – 0,6 yand ı r ı lmas ı Kimya s ə nayesi Xlorüzvi sintezin b ə zi prosesl ə ri – 0,95 Sellülov-ka ğ ı z s ə nayesi Sellülozun a ğ ard ı lmas ı nda liqninl ə rin xlorlanmas ı Ə lvan metallurgiya Misin istehsal ı – 0,3 Q ı r ı nt ı lar ı n ə ridilm ə si: mis q ı r ı nt ı lar ı – 21,1 qur ğ u ş un q ı r ı nt ı lar ı – 0,05-8,3 Qara metallurgiya Ə ritm ə istehsal ı , ş lam tullant ı lar ı – 0,55-4,10 (1 kq aqlomerata) Xlor v ə brom üzvi Dizel yanaca ğ ı yand ı rd ı qda dioksinl ə rin emissiyas ı 178 1 2 madd ə l ə r qat ı lan yanacaqla i ş l ə y ə n avton ə qliyyat maksimum olur (175 pq/km gedi ş d ə ) Tikinti materiallar ı Sement, ə h ə ng, k ə rpic, ş ü şə , asfalt istehsal ı Dig ə r istehsallar Asfalt-beton zavodlar ı , a ğ ac emal ı s ə nayesi, kondensator v ə onlar ı n haz ı rlanmas ı istehsal ı Dioksinl ə rin toksikliyi v ə sa ğ laml ı ğ a t ə siri. «Dioksinl ə r» termini i ş l ə tdikd ə kimy ə vi birl əş m ə l ə r qrupu ba ş a dü ş ülür, bura – polixlorla dibenzo-n-dioksidl ə r (PXDD) v ə dibenzofuranlar (PXDF) daxildir. H ə tta çox kiçik konsentrasiyalarda k ə skin toksikliyini, ə traf mühitin bütün obyektl ə rd ə v ə qida m ə hsullar ı nda rast g ə linm ə si, xarici t ə bii faktorlar ı n (oksidl əş m ə , hidroliz, q ə l ə vi turu ş ular ı n t ə siri v ə s.) t ə sirin ə qar ş ı davaml ı l ı ğ ı n ə z ə r ə al ı naraq dioksinl ə r supertoksikantlara aid edilir. Bu, onlar ı qida z ə nciri il ə yüks ə k toplanmas ı na v ə miqrasiyas ı na s ə b ə b olur. Orqanizm ə daxil olark ə n dioksinl ə r biotada öz konsentrasiyas ı n ı suya nisb ə t ə n 10 4 -10 8 d ə f ə d ə n art ı q böyüdür. Onlar madd ə l ə r mübadil ə sini pozaraq toxuma t ə n ə ffüsünü, kalsiumun v ə xolestrinin mübadil ə sini, qaraciy ə rd ə metabolizmi pozur. Dioksinl ə r s ə nayed ə , t ə bii mühitd ə v ə orqanizmd ə bir qayda olaraq mür ə kk ə b qar ı ş ı q hal ı nda olur, ayr ı - ayr ı l ı qda komponentl ə r h ə r ə si öz t ə sir xüsusiyy ə tin ə malikdir. Dioksinl ə rin/furanlar ı n izomerl ə rinin ə ks ə riyy ə ti fiziki-kimy ə vi xass ə l ə rin ə gör ə f ə rql ə nir. Bu izomerl ə r ə traf mühitd ə onlara müxt ə lif qar ı ş ı qlar v ə müxt ə lif konsentrasiyal ı hal ı nda rast g ə linir, bu is ə onlar ı n t ə hlük ə lik d ə r ə c ə sini qiym ə tl ə ndirm ə yi ç ə tinl əş dirir. Bu bax ı mdan, dioksin v ə furanlar ı n toksiklik d ə r ə c ə sini qiym ə tl ə ndirm ə k üçün ekvivalent toksikliyin beyn ə lxalq ə msal ş kalalar ı (T Ə ) haz ı rlanm ı ş d ı r. Toksiklik vahidi kimi bu qrupun marker birl əş m ə l ə rinin – bioloji aktivlik bax ı m ı ndan ə n güclü v ə yax ş ı öyr ə nil ə n 2, 3, 7, 8 – tetraxlordibenzo-n-dioksin (TXDD) gör ə toksiklik effekti q ə bul edilmi ş dir. Dioksin v ə furanlar üçün T Ə -ni hesablamaq m ə qs ə dil ə onlar ı n kütl ə konsentrasiyas ı ekvivalent toksiklik ə msal ı na vurulur. Al ı nm ı ş qiym ə tl ə ri toplayaraq öyr ə nil ə n nümun ə nin toksiklik c ə mi hesablan ı r. Haz ı rda hesablama apar ı lan zaman 1997-ci ild ə ÜST t ə r ə find ə n q ə bul edil ə n ekvivalent toksiklik d ə r ə c ə sinin qiym ə tl ə rind ə n istifad ə olunur (c ə dv ə l 12.8). C ə dv ə l 12.8 XDD toksinl ə ri v ə XDF furanlar ı üçün ekvivalent toksikliyin qiym ə t ə msallar ı (ÜST, 1997) Birl əş m ə T Ə Birl əş m ə T Ə 1 2 3 4 2, 3, 7, 8 TXDD 1,0 2, 3, 4, 7, 8 penta XDF 0,5 1, 2, 3, 7, 8 XDD 1,0 1, 2, 3, 4, 7, 8 heksa XDF 0,1 1, 2, 3, 4, 7, 8 XXD 0,1 1, 2, 3, 6, 7, 8 heksa XDF 0,1 1, 2, 3, 6, 7, 8 XXD 0,1 1, 2, 3, 7, 8, 9 heksa XDF 0,1 1, 2, 3, 7, 8 XXD 0,1 2, 3, 4, 6, 7, 8 heksa XDF 0,1 1, 2, 4, 6, 7, 8 XXD 0,01 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8 hepta XDF 0,01 Okta XXD 0,0001 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9 hepta XDF 0,01 2, 3, 7, 8 TXDF 0,1 Okta XDF 0,0001 1, 2, 3, 7, 8 – penta XDF 0,05 Qeyd edildiyi kimi, dioksinl ə r üçün orqanizm ə politrop t ə sir s ə ciyy ə vidir, y ə ni onlar dem ə k olar ki, bütün sisteml ə r ə v ə insan ı n bütün orqanlar ı na t ə sir göst ə rir. Bu xüsusil ə , istehsalatda yüks ə k konsentrasiya xlort ə rkibli pestisidl ə r v ə ya dig ə r xlor üzvi madd ə l ə rin t ə sirind ə t ə zahür olunur. T ə bii ki, m ə hz bel ə mü ə ssis ə l ə rd ə bel ə toksikantlarla t ə masda olan i ş çil ə rd ə spesifik n ə tic ə l ə r n ə z ə r ə al ı nacaq d ə r ə c ə d ə özünü göst ə rir. Onlarda d ə ri x ə st ə likl ə rinin (xlorakne) ə m ə l ə g ə lm ə sin ə böyük risk vard ı r, depressiya, nevralgiya, lipid mübadil ə sinin, immun statusunun pozuntular ı , m ə rk ə zi v ə periferik sinir sisteminin funksional d ə yi ş m ə si, libidonun a ş a ğ ı dü ş m ə si mü ş ahid ə olunur. Bu pozuntular ı n ə ks ə riyy ə ti 25 ild ə n art ı q dioksinl ə rl ə t ə masda olunan i ş çil ə rd ə ba ş verir, lakin b ə zi simptomlar cavan i ş çil ə rd ə d ə görünür. 179 Dioksinl ə rin sonsuzlu ğ un, daxili s ə b ə bl ə rd ə n tör ə y ə n abortlar ı n, ölü do ğ ulanlar ı n, anadang ə lm ə qüsurlar ı n inki ş af ı ekoloji-epidemioloji t ə dqiqatlarla t ə sdiq olunmu ş dur. 1997-ci ilin fevral ı nda MA İ R-in beyn ə lxalq ekspert komit ə si dioksinl ə ri kanserogen t ə hlük ə li birinci qrupa aid etdi. Son ill ə rin t ə dqiqatlar ı nda bu madd ə l ə rin qaraciy ə r kanserogenind ə rolu da t ə sdiq edilmi ş dir. Dioksinl ə rin kanserogen t ə sirinin epidemioloji t ə dqiqatlar ı göst ə rdi ki, xlor istehsal ı nda i ş l ə y ə n f ə hl ə l ə r aras ı nda m ə d ə , a ğ ciy ə r, ba ğ ı rsaqda x ə rç ə ng x ə st ə likl ə rind ə n, h ə mçinin yum ş aq toxumalar ı n v ə leykozlar ı n sarkomas ı ndan (qorxulu ş i ş l ə rin bir növü) öl ə nl ə rin say ı 5,0-16,5 d ə f ə artm ı ş d ı r (Reviç v ə b., 2004, s ə h. 225). M.Kogevinas et al (1993) v ə D.Flesh-Yanys et al (1996) t ə r ə find ə n apar ı lan t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə l ə ri göst ə rdi ki, TXDD ə m ə l ə g ə l ə n istehsalatda bir ild ə n art ı q i ş l ə y ə n i ş çil ə rin a ğ ciy ə r v ə m ə d ə l ə rind ə x ə rç ə ng v ə b ə zi limfa növl ə ri x ə st ə likl ə rinin ba ş verm ə si riski 15% yüks ə lmi ş dir, xlort ə rkibli pestisidl ə rin t ə sirin ə m ə ruz qalan qad ı nlar ı n süd v ə zil ə rind ə x ə rç ə ngin ə m ə l ə g ə lm ə si hadis ə si d ə artm ı ş d ı r. Süd v ə zil ə rind ə dioksinl ə rin miqdar ı şə h ə r sakinl ə rind ə k ə nd yerl ə rind ə ya ş ayanlara nisb ə t ə n art ı qd ı r. Rusiyada dioksinin konsentrasiyas ı xlort ə rkibli istehsal mü ə ssis ə l ə rinin yax ı nl ı ğ ı nda (Çapayevsk, Usolye- Sibirsk v ə b.) ya ş ayan qad ı nlar ı n süd v ə zil ə rind ə 3 d ə f ə çox olmu ş dur. Qazax ı standa pamb ı q tarlalar ı n ı n yax ı nl ı ğ ı nda ya ş ayan qad ı nlar ı n süd v ə zil ə rind ə d ə dioksinin konsentrasiyas ı YVK-dan d ə f ə l ə rl ə çox olmu ş dur (K.Hooper et al., 1999). Dioksini ə ks etdir ə n dig ə r biosubstrat qan hesab olunur. Dünyan ı n müxt ə lif ölk ə l ə rind ə dioksin t ə hlük ə li is- tehsalatda i ş l ə y ə n i ş çil ə rin qan ı n ı n t ə rkibind ə olan dioksinl ə rin müqayis ə li t ə hlili göst ə rir ki, bu toksiki madd ə l ə rin miqdar ı n ı n yüks ə k s ə viyy ə si Çapayevsk v ə Ufa kimy ə vi zavodlar ı n ı n f ə hl ə l ə rind ə a ş kar edilmi ş dir. Zavodun yax ı nl ı ğ ı nda ya ş ayan qad ı nlarda dioksinin miqdar ı 3 d ə f ə art ı q qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|