Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Az ə rbaycan ı n su anbarlar ı M
ğ u kimi, Az ə rbaycan q ə dim ə kinçilik ölk ə sidir. Burada ə kinçilik yaranandan b ə ri suvarmadan istifad ə olunmu ş dur. Ş .V.X ə lilov (2003) qeyd edir ki, t ə xmin ə n 3000 il ə vv ə l yarad ı lan irriqasiya kanallar ı n ı n izl ə ri indiy ə kimi qalm ı ş d ı r. M ə s., VI-VII ə srl ə rd ə tikil ə n G ə r ə r kanal ı ndan haz ı rda da istifad ə olunur. Mu ğ an v ə Mil düzl ə rind ə IV-VIII ə srl ə r ə aid olan suvarma sisteml ə rinin izl ə ri ayd ı n bilinir. 1890-1880-ci ill ə rd ə yaln ı z Yelizavetpol (G ə nc ə ) quberniyas ı nda 890-a q ə d ə r suvarma kanal ı hesaba al ı nm ı ş d ı r, 1914-cü ild ə onlar ı n say ı 1200- ə çatm ı ş d ı r. K ə nd t ə s ə rrüfat ı sah ə l ə rinin suvar ı lmas ı üçün çay sular ı ndan ba ş qa k ə hriz, bulaq, ya ğ ı ş v ə qar sular ı ndan da istifad ə olunmu ş dur. Ya ğ ı ş v ə qar sular ı n ı , h ə mçinin çay da ş q ı n sular ı n ı toplamaq üçün böyyk olmayan b ə ndl ə r tikilmi ş v ə su anbarlar ı yarad ı lm ı ş d ı r. T ə kc ə L ə nk ə ran q ə zas ı nda 1883-cü ild ə ə sas ə n düyü tarlalar ı n ı suvarmaq m ə qs ə dil ə 123 su anbar ı olmu ş dur. Mu ğ an düzünd ə Kürün sa ğ sahilind ə Qaracala stansiyas ı n ı n yan ı nda tikil ə n su anbar ı da ş q ı n sular ı il ə dol- durularaq, xan ı n 500 desyatin düyü sah ə sini suvarmaqda istifad ə olunmu ş dur. Naxç ı van q ə zas ı nda daha iri su anbarlar ı tikilmi ş dir. Burada XVI ə srin sonunda d ə niz s ə viyy ə sind ə n 2000 m yüks ə klikd ə mövcud olan Qanl ı Gölün yerind ə eyni adl ı su anbar ı yarad ı ld ı , 200-250 il istismar olunduqdan sonra bu su anbar ı öz ə h ə miyy ə tini itirmi ş , 1853-cü ild ə K ə lbal ı xan t ə r ə find ə n art ı r ı laraq yenid ə n b ə rpa edilmi ş dir. C ə dv ə l 15.4 Su anbar ı n ı n ad ı İ stif ad ə - y ə veril diyi il Qidalanma m ə nb ə yi D ə niz s ə viy y ə - sind ə n hünd ür- lük Sah ə s i, km 2 H ə cmi, mln. m 3 -la tam faydal ı 1 2 3 4 5 6 7 Ming ə çevir 1953 Kür 83 625 16070 7410 Şə mkir 1980 Kür 158 116 2677 1425 Varvara 1956 Kür 18,5 22,5 60 10 A ğ stafa 1969 A ğ stafa 479,5 6,3 120 109 Yenik ə nd 2000 Kür 78,0 158,1 136,3 «Araz» su 1971 Araz 777,7 145,0 1350 1150 Mil-Mu ğ an 1971 Araz 4,5 12 Xaç ı nçay 1964 Xaç ı n 509,5 1,76 23 20 Nohurq ı ş laq 1951 D ə mir-aparan, V ə ndam 700 1,96 16 10 Bolqarçay 1965 Bolqarçay 65 2,0 12 11 Pirsaatçay 1964 Pirsaat 80 2,34 16,9 11,9 Ax ı nçaçay 1965 Ax ı nçaçay 585 0,92 14 12 Ceyranbatan 1958 Samurçay 28 13,9 180 150 A ş a ğ ı Könd. 1980 Könd ə l ə n-çay 0,12 2,1 1,7 S ə rs ə ng 1976 T ə rt ə r 726 13,85 560 500 208 Madagiz 1975 T ə rt ə r 0,80 5,5 3 Xanbulançay 1976 B əşə ru 74 2,74 52 45 Lovain 1970 Lovay ş ar 1,27 6,3 6,2 Uzunoba 1961 Naxç ı van 1,20 9,0 8,3 N ə hr ə m 1965 Ə linc ə çay 0,85 6 6 Sirab 1979 Naxç ı van 1,54 12,7 11,6 Arpaçay 1977 Arpaçay 955 6,3 150 140 Qalacux 1986 Qaraçay 1,20 7 6 Vil əş çay 1989 Vil əş çay 2,50 46 38 Candargöl Göl su anbar ı 288 12,5 52 Yek ə xana 1962 D ə v ə batançayda n 3,70 1,9 1,8 Sovet dövründ ə bu su anbar ı yenid ə n tikil ə r ə k h ə cmi 3 d ə f ə böyüdülmü ş dür. Qanl ı -Göl XIX ə srd ə n 158 su anbar ı ndan qalan yegan ə su anbar ı olub indi d ə f ə aliyy ə t göst ə rir ( Ş .X ə lilov, 2003). Respublikam ı zda 1950-ci ild ə n sonrak ı dövrl ə rd ə il ə rzind ə v ə ə razi üzr ə qeyri-b ə rab ə r paylanan çay su ehtiyat ı ndan s ə m ə r ə li istifad ə etm ə k m ə qs ə dil ə su anbarlar ı yarad ı ld ı . Bu su anbarlar ı ndan suvarma kanallar ı vasit ə sil ə ş oran torpaqlar ı n meliorasiyas ı v ə suvar ı lmas ı yerin ə yetirilmi ş dir. Bu m ə qs ə dl ə respublikam ı zda 50- y ə q ə d ə r su anbar ı tikilmi ş , bir çox suvarma kanallar ı v ə kollektorlar ı istifad ə y ə verilmi ş dir. 1953-cü ild ə Kür çay ı üz ə rind ə h ə cmi 16 km 3 olan Ming ə çevir su anbar ı n ı n tikilm ə si respublikada suvarma v ə energetika probleml ə rinin h ə llind ə mühüm rol oynay ı r. Bu su anbar ı ndan suvarma m ə qs ə dil ə ayr ı lan iki iri kanal (yuxar ı Qaraba ğ – su buraxma h ə cmi – 130 m 3 /s v ə Yuxar ı Ş irvan – 78m 3 /s) haz ı rda 550 mln. hektar ə kin sah ə sinin suvar ı lmas ı na imkan verir. 1982-ci ild ə n Şə mkir su anbar ı , 2000-ci ild ə is ə Yenik ə nd su anbar ı istifad ə y ə verildi. Bu iki iri su anbar ı Kür çay ı n ı n çoxillik ax ı m ı n ı t ə nziml ə m ə y ə şə rait yaratd ı . Kür çay ı n ı n ax ı m rejimini t ə nziml ə m ə kl ə onun qollar ı üz ə rind ə tikil ə n su anbarlar ı da az rol oynam ı r. Onlardan ə n böyükl ə ri S ə rs ə ng, A ğ stafa, Xaç ı nçay, Ax ı ncaçay su anbarlar ı n ı göst ə rm ə k olar. Bir s ı ra su anbarlar ı bilavasit ə X ə z ə r ə tökül ə n çaylar üz ə rind ə olub 1958-ci ild ə Ab ş eron yar ı madas ı ə razil ə rind ə dir. Samur-Ab ş eron kanal ı il ə qidalanan Ceyranbatan su anbar ı Bak ı v ə Sumqay ı t şə h ə rl ə rinin su t ə chizat ı nda istifad ə olunur. Onun suyundan 16 min ha torpaq sah ə si suvar ı l ı r. 1964-cü ild ə Pirsaatçay üz ə rind ə sah ə si 2,34 km 2 olan su anbar ı istismara verildi, haz ı rda o, tam lill ə nm ə m ə rh ə l ə sind ə dir. 1965-ci ild ə tikil ə n Bolqarçay su anbar ı da eyni v ə ziyy ə td ə dir. 1976-c ı ild ə Ba ş aryuçay hövz ə sind ə (L ə nk ə ran t ə bii v ə liay ə tind ə ) sah ə si 2,46 km 2 , h ə cmi 45 mln m 3 olan Xanbulançay su anbar ı yarad ı ld ı . 1971-ci ild ə Araz çay ı üz ə rind ə «Araz» su qov ş a ğ ı yarad ı ld ı . Su qov ş a ğ ı ndan a ş a ğ ı Araz çay ı n ı n ax ı n ı n ı n h ə cmi sol qollar ı – Ə linc ə çay, Qarad ə r ə , Gilgilçay, Me ğ riçay, Oxçuçay, H ə k ə ri, Bazarçay, Quruçay, Könd ə l ə nçay v ə İ ran t ə r ə fd ə n axan sa ğ qollar ı n hesab ı na art ı r. Ə g ə r su qov ş a ğ ı na q ə d ə r illik ax ı m ı n h ə cmi 6007 mln m 3 -dursa, layih ə l əş diril ə n Xudaf ə rin su qov ş a ğ ı n ı n stvorunda bu r ə q ə m 8306 mln m 3 -a, m ə ns ə bind ə is ə 8990 mln m 3 -a çat ı r. «Araz» su qov ş a ğ ı ndan Xudaf ə rin su qov ş a ğ ı na q ə d ə r ax ı m ı n art ı m ı 2299 mln m 3 t əş kil edir ( Ş .X ə lilov, 2003). Araz çay ı n ı n sol qollar ı n ı n sular ı ndan Naxç ı van MR-in ə razisind ə suvarmada istifad ə olunur. Arpaçay üz ə rind ə 2 su anbar ı tikilmi ş dir. Arpaçay su anbar ı (1980) v ə Reçut su anbar ı (Erm ə nistanda). Arpaçay su anbar ı (150 mln m 3 ) Şə rur rayonunda 30 min ha torpaq sah ə sini suvara bil ə rdi. Lakin Keçumçay su anbar ı ndan xüsusi kanala Arpaçay ı n suyunun 40%-nin Göyç ə gölün ə ax ı d ı lmas ı il ə ə laq ə dar MR-i n ə z ə rd ə tutulan q ə d ə r suvarma suyu il ə t ə min etm ə k mümkün olmad ı ( Ş .X ə lilov, 2003). Naxç ı vançay üz ə rind ə 8 su anbar ı tikilmi ş dir. Onlardan 4-ü çay ı n yuxar ı ax ı n ı nda yarad ı lm ı ş d ı r: 3 Batabat su anbarlar ı (ümumi h ə cmi 3,6 mln. m 3 ) v ə su anbar ı na çevril ə n Qanl ı -Göl gölü (1,6 mln m 3 ), 4 su anbar ı da subasardan k ə narda (doldurulan) hövz ə nin a ş a ğ ı hiss ə sind ə tikilmi ş dir: Uzunoba (9 mln m 3 ), Nehr ə m – yeni (6 mln. m 3 ), köhn ə Nehr ə m (2,4 mln. m 3 ) v ə Qahab su anbar ı (1,1 mln. m 3 ). Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|