C
ə
dv
ə
l 15.2
Yanacaq s
ə
rfi v
ə
ə
traf mühitin çirkl
ə
nm
ə
si
Mühit
ə
t
ə
sir göst
ə
r
ə
n
faktorlar
İ
ES AES
Tullant
ı
lar:
Karbon qaz
ı
10 mln ton
-
Kükürd anhidridi v
ə
dig
ə
r
birl
əş
m
ə
l
ə
r
400 min ton
-
Kül
100 min ton
-
Radioaktiv madd
ə
l
ə
r
-
2 ton
C
ə
dv
ə
ld
ə
ki göst
ə
ricil
ə
r
ə
gör
ə
, atom energetikas
ı
n
ı
n üzvi yanaca
ğ
a
ə
saslanan energetikaya nisb
ə
t
ə
n
203
üstünlükl
ə
ri böyükdür.
AES-l
ə
rin normal i
ş
ind
ə
ə
traf mühit
ə
radioaktiv elementl
ə
r çox az miqdarda at
ı
l
ı
r. Orta hesabla onlar eyni
gücd
ə
İ
ES-l
ə
r
ə
nisb
ə
t
ə
n 2-4 d
ə
f
ə
azd
ı
r.
C
ə
dv
ə
l 15.3
İ
stifad
ə
olunan yanacaqdan as
ı
l
ı
olaraq elektrik stansiyalar
ı
n
ı
n
ə
traf mühit
ə
t
ə
siri
Yanacaq Z
ə
r
ə
rli tullant
ı
lar
Ə
traf mühit
ə
t
ə
sir
İ
qtisadi
ziyan (
şə
rti
vahid)
Da
ş
kömür,
mazut
Kükürd iki oksid,
karbon qaz
ı
, benzo-
pirin
Tur
ş
ulu ya
ğ
ı
ş
lar,
parnik effekti
5
T
ə
bii qaz
Azot 2 oksid, karbon
qaz
ı
Çirkl
ə
nm
ə
, yanm
ı
ş
m
ə
hsullar
ı
n,
istehsal
ı
n v
ə
yanaca
ğ
ı
n n
ə
qlinin
t
ə
sirind
ə
n
ekosistemin deqra-
dasiyas
ı
1,5
Nüv
ə
yanaca
ğ
ı
Radioaktivl
ə
r
T
ə
yin olunmu
ş
normaya v
ə
t
ə
bii
fona nisb
ə
t
ə
n
radioaktivlik
a
ş
a
ğ
ı
d
ı
r
1,0
1986-c
ı
ilin may
ı
na q
ə
d
ə
r dünyada i
ş
l
ə
y
ə
n 400 atom elektrobloku 17%-d
ə
n art
ı
q elektrik enerjisi ver
ə
r
ə
k,
radioaktivlik fonunu 0,02%-d
ə
n çox art
ı
rmam
ı
ş
d
ı
r. Çernob
ı
l faci
ə
sin
ə
q
ə
d
ə
r keçmi
ş
SSR
İ
ə
razisind
ə
AES-l
ə
r d
ə
dig
ə
r istehsal sah
ə
l
ə
rin
ə
nisb
ə
t
ə
n olduqca az istehsalat travmas
ı
ba
ş
vermi
ş
dir. Faci
ə
y
ə
q
ə
d
ə
r 30 il
ə
rzind
ə
radia-
siya s
ə
b
ə
bind
ə
n olmayan q
ə
zalar n
ə
tic
ə
sind
ə
c
ə
mi 17 adam h
ə
lak olmu
ş
dur. 1986-c
ı
ild
ə
n sonra AES-l
ə
rin
ba
ş
l
ı
ca ekoloji t
ə
hlük
ə
si q
ə
za il
ə
ə
laq
ə
l
ə
ndirilir. H
ə
rç
ə
nd müasir AES-l
ə
rd
ə
q
ə
za ehtimal
ı
çox azd
ı
r, lakin o,
istisna deyildir. Bu planda Çernob
ı
l AES-in 4-cü blokunda ba
ş
ver
ə
n faci
ə
ə
n böyük q
ə
za say
ı
l
ı
r.
Çernob
ı
l AES-d
ə
ki q
ə
za n
ə
tic
ə
sind
ə
2 min kilometr radiusunda
ə
razi radioaktiv çirkl
ə
nm
ə
y
ə
m
ə
ruz qalaraq
20-d
ə
n art
ı
q ölk
ə
ni
ə
hat
ə
etmi
ş
dir. Keçmi
ş
SSR
İ
ə
razisind
ə
17 mln
ə
hali ya
ş
ayan 11 vilay
ə
t
ə
ziyy
ə
t ç
ə
kmi
ş
dir.
Çirkl
ə
nm
ə
y
ə
m
ə
ruz qalan
ə
razi 8 mln ha v
ə
ya 800000 km
2
-d
ə
n art
ı
qd
ı
r. Q
ə
za n
ə
tic
ə
sind
ə
31 adam ölmü
ş
, 200
n
ə
f
ə
rd
ə
n çox insan
ş
üa x
ə
st
ə
liyin
ə
g
ə
tirib ç
ı
xaran radiasiya dozas
ı
alm
ı
ş
lar. Q
ə
zadan d
ə
rhal sonra 115 min adam
daha t
ə
hlük
ə
li zonadan (30 km-lik) köçürülmü
ş
dür. Öl
ə
nl
ə
rin v
ə
köçürül
ə
nl
ə
rin say
ı
sonralar artm
ı
ş
, kül
ə
kl
ə
radioaktiv madd
ə
l
ə
rin apar
ı
lmas
ı
, yan
ğ
ı
nlar, n
ə
qliyyat v
ə
s. vasit
ə
sil
ə
çirkl
ə
nm
ə
zonas
ı
geni
ş
l
ə
nmi
ş
dir. Q
ə
zan
ı
n
n
ə
tic
ə
l
ə
ri h
ə
l
ə
neç
ə
-neç
ə
n
ə
sill
ə
rin h
ə
yat
ı
nda t
ə
sirini göst
ə
r
ə
c
ə
kdir.
Çernob
ı
l q
ə
zas
ı
ndan sonra bir s
ı
ra ölk
ə
l
ə
rd
ə
c
ə
miyy
ə
tin t
ə
l
ə
bi il
ə
AES-l
ə
rin tikilm
ə
si proqram
ı
müv
ə
qq
ə
ti
olaraq dayand
ı
r
ı
ld
ı
, lakin 34 ölk
ə
d
ə
atom energetikas
ı
inki
ş
af
ı
n
ı
davam etdirdi. Art
ı
q 1990-c
ı
ild
ə
10 yeni AES
elektrik
şə
b
ə
k
ə
sin
ə
qo
ş
uldu. AES-l
ə
rin tikintisi haz
ı
rda da davam etdirilir. 1999-cu ilin sonunun m
ə
lumat
ı
na
ə
sas
ə
n dünyada istismarda olan AES-l
ə
rin 436 bloku mövcuddur. Dünyada i
ş
l
ə
y
ə
n elektrobloklar
ı
n ümumi
elektrik gücü 335QVt-
ə
(1Q Vt=1000 Mvt=10
9
Vt) q
ə
d
ə
rdir. F
ə
aliyy
ə
td
ə
olan AES-l
ə
r dünya enerji istehsal
ı
n
ı
n
17%-ni t
əş
kil edir. Yaln
ı
z Q
ə
rbi Avropadak
ı
AES-l
ə
r orta hesabla bütün elektrik enerjisinin 50%-ni istehsal
edir.
Ə
g
ə
r haz
ı
rda f
ə
aliyy
ə
td
ə
olan bütün AES-l
ə
r
İ
ES-l
ə
rl
ə
ə
v
ə
z olunarsa, dünya iqtisadiyyat
ı
na, bütün
planetimiz
ə
v
ə
ayr
ı
l
ı
qda h
ə
r bir insana düz
ə
lm
ə
si mümkün olmayan ziyan yetiril
ə
rdi. Bel
ə
n
ə
tic
ə
ona
ə
saslan
ı
r
ki, AES-l
ə
rd
ə
n
ə
ld
ə
olunan enerji eyni zamanda Yerin atmosfer
ə
h
ə
r il
İ
ES-l
ə
rd
ə
üzvi yanaca
ğ
ı
n
yand
ı
r
ı
lmas
ı
ndan al
ı
nan 2300 mln ton karbon qaz
ı
n
ı
n, 80 mln ton kükürd-2-oksidin v
ə
35 mln ton azot oksidi-
nin burax
ı
lmas
ı
n
ı
n qar
ş
ı
s
ı
n
ı
al
ı
r. Bundan ba
ş
qa, üzvi madd
ə
l
ə
r (da
ş
kömür, neft) yand
ı
r
ı
lark
ə
n atmosfer
ə
t
ə
rkibind
ə
ə
sas
ə
n yar
ı
mparçalanma dövrü 1600 il
ə
q
ə
d
ə
r davam ed
ə
n radium izotoplar
ı
olan çoxlu miqdarda
204
radioaktiv madd
ə
l
ə
r
at
ı
l
ı
r.
AES-l
ə
rin tikintisi iri
şə
h
ə
rl
ə
rd
ə
n 30-35 km aral
ı
m
ə
saf
ə
d
ə
apar
ı
l
ı
r.
Ə
razi havas
ı
d
ə
yi
şə
n (t
ə
mizl
ə
n
ə
n),
da
ş
q
ı
n sular
ı
basmayan yerd
ə
seçilm
ə
lidir. AES-l
ə
rin
ə
traf
ı
nda
ə
halinin ya
ş
amas
ı
qada
ğ
an edil
ə
n s
ə
hiyy
ə
-
qoruyucu zona ayr
ı
l
ı
r.
Qlobal yanacaq-energetik probleml
ə
rin t
ə
dqiqatlar
ı
na
ə
saslanaraq
ə
ks
ə
riyy
ə
t nüfuzlu Beyn
ə
lxalq t
əş
kilatlar
dünya atom energetikas
ı
n
ı
n inki
ş
af perspektivl
ə
rini qiym
ə
tl
ə
ndir
ə
rk
ə
n 2010-2020-ci ill
ə
rd
ə
n sonra dünyada
AES-l
ə
rin tikintisinin geni
ş
l
ə
ndirilm
ə
sin
ə
t
ə
l
ə
bat
ı
n yenid
ə
n artmas
ı
n
ı
ehtimal edir. Real variantlara gör
ə
XXI
ə
srin ortalar
ı
nda t
ə
xmin
ə
n 50 ölk
ə
d
ə
atom energetikas
ı
na malik olmaq fikri proqnozla
ş
d
ı
r
ı
l
ı
r. Bu zaman dünya-
da AES-l
ə
rin 2020-ci ild
ə
elektrik gücü ikiqat artaraq 570 QVt-a, 2050-ci ild
ə
is
ə
1100 QVt-a q
ə
d
ə
r
yüks
ə
l
ə
c
ə
kdir.
15.2.2. B
ə
rpa olunan enerji m
ə
nb
ə
l
ə
rinin ekoloji xarakteristikas
ı
Energetikan
ı
n inki
ş
af
ı
h
ə
l
ə
lik ba
ş
l
ı
ca olaraq b
ə
rpa olunmayan enerji m
ə
nb
ə
l
ə
rin
ə
, y
ə
ni karbont
ə
rkibli v
ə
ya
uran yanacaqlar
ı
na
ə
saslan
ı
r. Bu m
ə
nb
ə
l
ə
rin ekoloji çat
ı
ş
mazl
ı
ğ
ı
qeyri
ə
n
ə
n
ə
vi (alternativ) b
ə
rpa olunan ekoloji
t
ə
miz enerji m
ə
nb
ə
l
ə
rind
ə
n daha geni
ş
istifad
ə
nin t
ə
dqiqini t
ə
l
ə
b edir.
1992-ci ild
ə
Rio-de-Janeyroda dayan
ı
ql
ı
inki
ş
af
ı
n strategiyas
ı
n
ı
n ekoloji aspektinin müdd
ə
alar
ı
ndan biri
«üzvi yanaca
ğ
ı
n yand
ı
r
ı
lmas
ı
na
ə
saslanan energetikadan t
ə
dric
ə
n enerjinin b
ə
rpa olunan m
ə
nb
ə
l
ə
rind
ə
n istifad
ə
ed
ə
n alternativ energetikaya keçm
ə
k» say
ı
l
ı
r.
|