61
Şə
kil 3.4. Bitkil
ə
rd
ə
populyasiya strategiyas
ı
n
ı
n inteqralla
ş
m
ı
ş
sxemi
(V.T.Ovçinnikova gör
ə
, 1991)
3.9.2. Say dinamikas
ı
faktorlar
ı
.
Müasir ekologiyada heyvanlar
ı
n say
ı
n
ı
n münt
ə
z
ə
m d
ə
yi
ş
m
ə
sin
ə
m
ə
sul faktorlar
ı
n iki qrupa bölünm
ə
si
q
ə
bul edilmi
ş
dir: orqanizml
ə
rin s
ı
xl
ı
ğ
ı
ndan as
ı
l
ı
olmayan faktorlar v
ə
s
ı
xl
ı
qdan as
ı
l
ı
olan faktorlar.
Orqanizml
ə
rin s
ı
xl
ı
q d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
n as
ı
l
ı
olmayan faktorlara
kompleks abiotik faktorlar daxildir, onlar
ı
n
heyvanlara t
ə
siri iqlim v
ə
hava vasit
ə
sil
ə
h
ə
yata keçirilir. Bu faktorlar
ı
n bioloji t
ə
siri orqanizm s
ə
viyy
ə
sind
ə
t
ə
sir göst
ə
rm
ə
si il
ə
s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir, m
ə
hz
buna gör
ə
d
ə
onlar
ı
n t
ə
sir effekti orqanizml
ə
rin say v
ə
s
ı
xl
ı
ğ
ı
kimi
spesifik populyasiyas
ı
parametrl
ə
ri il
ə
ə
laq
ə
dar deyildir. Bu faktorlar
ı
n t
ə
siri birt
ə
r
ə
flidir: orqanizml
ə
r onlara
uy
ğ
unla
ş
a bil
ə
r, lakin onlar
ı
n
ə
ksin
ə
t
ə
sir göst
ə
rm
ə
k v
ə
ziyy
ə
tind
ə
deyildir.
İ
qlim faktorlar
ı
n
ı
n populyasiyas
ı
n
ı
n say s
ə
viyy
ə
sin
ə
v
ə
onun d
ə
yi
ş
m
ə
si istiqam
ə
tin
ə
t
ə
sir effekti ilk
növb
ə
d
ə
t
ə
sir ed
ə
n faktorun gücünün optimal ölçüd
ə
n sapmas
ı
(k
ə
nara ç
ı
xmas
ı
) il
ə
ə
laq
ə
dar ölüm d
ə
r
ə
c
ə
sinin
artmas
ı
il
ə
h
ə
yata keçir. Bu zaman ölüm v
ə
ya
ş
ay
ı
b
qalma d
ə
r
ə
c
ə
si orqanizmin adaptasiya olunma mümkünlüyü
v
ə
mühitin b
ə
zi xarakteristikas
ı
n
ı
n
ə
z
ə
r
ə
alaraq yaln
ı
z t
ə
sir göst
ə
r
ə
n faktorun gücü il
ə
t
ə
yin olunur:
ə
lveri
ş
li
şə
raiti olan s
ı
ğ
ı
naca
ğ
ı
n mövcüdlu
ğ
u, eyni zamanda faktorlar
ı
n yum
ş
ald
ı
c
ı
t
ə
siri v
ə
b. populyasiyan
ı
n say
ı
n
ı
n
s
ə
viyy
ə
si (orqanizml
ə
rin s
ı
xl
ı
ğ
ı
) onun d
ə
yi
ş
m
ə
sinin ümumi istiqam
ə
tini mü
ə
yy
ə
n etmir. Bel
ə
ki,
ə
g
ə
r q
ı
ş
şə
raiti
qeyri-adi a
ş
a
ğ
ı
temperatur v
ə
qar örtüyünün qal
ı
nl
ı
ğ
ı
n
ı
n az olmas
ı
il
ə
f
ə
rql
ə
n
ə
rs
ə
, h
ə
tta q
ı
ş
ı
n ba
ş
lan
ğ
ı
c
dövründ
ə
populyasiyan
ı
n say
ı
v
ə
s
ı
xl
ı
ğ
ı
yüks
ə
k olduqda bel
ə
, x
ı
rda g
ə
miricil
ə
rin yazda say s
ə
viyy
ə
si olduqca
a
ş
a
ğ
ı
olacaqd
ı
r.
Analoji qanunauy
ğ
unlu
ğ
u qar
ı
n alt
ı
nda s
ə
rt
ş
axtalardan yuvalarda xilas olunan toyuq
f
ə
sil
ə
sind
ə
n olan me
şə
qu
ş
lar
ı
üçün d
ə
s
ə
ciyy
ə
vidir.
Bu faktorlar qrupu b
ə
zi
şə
raitd
ə
,
ə
sas etibaril
ə
yem
şə
raitinin d
ə
yi
ş
m
ə
si il
ə
, dolay
ı
s
ı
il
ə
n
ə
silverm
ə
nin
d
ə
yi
ş
m
ə
si il
ə
d
ə
t
ə
sir göst
ə
r
ə
bil
ə
r. M
ə
s., bitkil
ə
rin vegetasiyas
ı
üçün
ə
lveri
ş
li olan abiotik faktorlar
ı
n kompleksi
fitofaq heyvanlar
ı
n yax
ş
ı
artmas
ı
na
şə
rait yarad
ı
r.
Ə
ksin
ə
, ot m
ə
hsulu çox a
ş
a
ğ
ı
olduqda v
ə
ya yemin
ə
lçatmazl
ı
ğ
ı
s
ı
xl
ı
qdan as
ı
l
ı
olmayaraq ölüm faizini art
ı
r
ı
r. D
ı
rnaql
ı
heyvanlar
ı
n uzun müdd
ə
t acl
ı
qdan kütl
ə
vi
q
ı
r
ı
lmas
ı
hadis
ə
si d
ə
m
ə
lumdur.
Orqanizml
ə
rin s
ı
xl
ı
ğ
ı
ndan as
ı
l
ı
olmayaraq say dinamikas
ı
tsiklinin
formala
ş
mas
ı
iqlimin v
ə
hava
tipinin
çoxillik d
ə
yi
ş
m
ə
sinin tsiklik (dövrlük) xarakteri il
ə
ba
ğ
l
ı
d
ı
r.
Ümumiyy
ə
tl
ə
, bir s
ı
ra ekoloqlar
ı
n fikirl
ə
ri bu n
ə
tic
ə
y
ə
g
ə
lm
ə
y
ə
imkan verir ki, iqlim faktorlar
ı
,
ş
übh
ə
siz,
say art
ı
m
ı
n
ı
n n
ə
z
ə
r
ə
çarpacaq d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
d
ə
yi
ş
m
ə
sin
ə
s
ə
b
ə
b ola bil
ə
r. Lakin bu faktorlarla yana
ş
ı
, say art
ı
m
ı
n
ı
n
d
ə
yi
ş
m
ə
si bir s
ı
ra dig
ə
r faktorlarla da mü
ə
yy
ə
n olunur. Bununla yana
ş
ı
, iqlim faktorlar
ı
sabit müvazin
ə
tin
yaranmas
ı
na s
ə
b
ə
b olmur: bu faktorlar s
ı
xl
ı
ğ
ı
n d
ə
yi
ş
m
ə
sin
ə
cavab verm
ə
k (reaksiya verm
ə
k), y
ə
ni
ə
ks
ə
laq
ə
prinsipi il
ə
t
ə
sir etm
ə
k qabiliyy
ə
tin
ə
malik deyil. Q.A.Viktorovun (1967) say dinamikas
ı
n
ı
n
xarakterinin
formala
ş
mas
ı
nda faktorlar
ı
n roluna
ə
saslanan t
ə
snifat
ı
na
ə
sas
ə
n meteoroloji
şə
rait modifikasiyala
ş
ma faktorlar
ı
kateqoryias
ı
na aid edir.
Orqanizml
ə
rin s
ı
xl
ı
ğ
ı
ndan as
ı
l
ı
olan faktorlara
(endogen faktorlara) h
ə
min növün say
ı
n
ı
n s
ə
viyy
ə
sin
ə
v
ə
dinamikas
ı
na t
ə
sir göst
ə
r
ə
n onun qidas
ı
, y
ı
rt
ı
c
ı
lar
ı
, x
ə
st
ə
lik tör
ə
dicil
ə
ri v
ə
b. aiddir. S
ı
xl
ı
qdan as
ı
l
ı
olan
faktorlar
ı
n t
ə
sir xarakteri prinsip etibaril
ə
yuxar
ı
da göst
ə
ril
ə
n faktorlardan f
ə
rql
ə
nir: populyasiyan
ı
n dig
ə
r
növl
ə
rinin say art
ı
m
ı
na t
ə
sir göst
ə
rdikd
ə
özl
ə
ri d
ə
o növl
ə
rin t
ə
sirini hiss edir (s
ı
naqdan keçirir). Bel
ə
likl
ə
, bu
halda
biosenozun t
ə
rkibind
ə
ki müxt
ə
lif növl
ə
rin populyasiyalar
ı
n
ı
n qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
sirind
ə
n söhb
ə
t gedir, onlar h
ə
r
iki növün say art
ı
m
ı
n
ı
n biosenotik t
ə
nziml
ə
yicisi rolunu oynay
ı
r. Bu cür
ə
laq
ə
nin nizamlay
ı
c
ı
effekti qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
sir göst
ə
r
ə
n populyasiyada orqanizml
ə
rin s
ı
xl
ı
ğ
ı
ndan as
ı
l
ı
d
ı
r.
Say dinamikas
ı
faktorlar
ı
n
ı
n
ə
sasl
ı
konsepsiyas
ı
n
ı
n yarad
ı
c
ı
s
ı
Q.A.Viktorov (1967) populyasiyan
ı
n h
ə
m
f
ə
rdi s
ı
xl
ı
ğ
ı
na, h
ə
m d
ə
dig
ə
r növl
ə
rin populyasiyalar
ı
n
ı
n s
ı
xl
ı
ğ
ı
na (trofik v
ə
ya dig
ə
r qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
ə
laq
ə
il
ə
ba
ğ
l
ı
olan) reaksiya etm
ə
k (cavab verm
ə
k) qabiliyy
ə
tin
ə
ə
saslanaraq biotik qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
siri t
ə
nziml
ə
yici (nizamlay
ı
c
ı
)
faktorlar kateqoriyas
ı
na aid edir.
Say art
ı
m
ı
tsikll
ə
rinin formala
ş
mas
ı
nda biotik qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
ə
laq
ə
l
ə
rin mühüm formas
ı
– «
İ
stehlakç
ı
» (s
ə
rf
edici) v
ə
onun qidas
ı
n
ı
n
ə
laq
ə
si hesab olunur.
Qidan
ı
n induksiya tsiklinin faktoru kimi rolunun
ə
n sad
ə
variant
ı
– qida il
ə
yüks
ə
k t
ə
min olunma do
ğ
umun
inki
ş
af
ı
na v
ə
istehlakç
ı
-populyasiyada ölümün azalmas
ı
na s
ə
b
ə
b olmas
ı
d
ı
r. Bunun n
ə
tic
ə
sind
ə
onlar
ı
n say
ı
çoxal
ı
r, bu is
ə
qidan
ı
n güclü yeyilm
ə
sin
ə
v
ə
bununla
ə
laq
ə
dar onun say
ı
n
ı
n (biokütl
ə
nin) azalmas
ı
na s
ə
b
ə
b olur.
Sonuncu is
ə
istehlaç
ı
n
ı
n h
ə
yat
şə
raitinin pisl
əş
m
ə
sin
ə
, do
ğ
umun a
ş
a
ğ
ı
dü
ş
m
ə
sin
ə
, ölümün artmas
ı
na v
ə
say
ı
n
azalmas
ı
na s
ə
b
ə
b olur.
62
Trofik yaranan say tsikll
ə
ri
daha ayd
ı
n
şə
kild
ə
növ cütlüyünün – «y
ı
rt
ı
c
ı
»- «
ş
ikar» tipinin qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
ə
laq
ə
si
şə
raitind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lir.
«Y
ı
rt
ı
c
ı
»-«
ş
ikar»
ə
laq
ə
sinin ümumil
əş
mi
ş
effektinin
ə
sas
ı
ondan ibar
ə
tdir ki, h
ə
r iki qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
sir göst
ə
r
ə
n
populyasiya bir-birinin say art
ı
m
ı
na v
ə
s
ı
xl
ı
ğ
ı
na t
ə
sir göst
ə
rir. Bel
ə
qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
sirin
ə
n yüks
ə
k n
ə
tic
ə
si h
ə
r iki
növün say
ı
n
ı
n t
ə
krar
ə
n qalxmas
ı
v
ə
enm
ə
sinin formala
ş
mas
ı
d
ı
r, h
ə
m d
ə
bel
ə
t
ə
r
ə
ddüd sistemind
ə
y
ı
rt
ı
c
ı
n
ı
n
say
ı
n
ı
n d
ə
yi
ş
m
ə
si fazaya gör
ə
«
ş
ikar
ı
n» populyasiyas
ı
n
ı
n dinamikas
ı
ndan geri qal
ı
r. Bu ilk növb
ə
d
ə
ixtisasla
ş
m
ı
ş
y
ı
rt
ı
c
ı
lara aiddir. Onlar
ə
sas
yem növünün miqdar
ı
azald
ı
qda dig
ə
r qida növün
ə
keç
ə
bilmir.
Dostları ilə paylaş: