69
Topik
ə
laq
ə
l
ə
r
ə
sas
ı
nda biosenoz daxilind
ə
xüsusi struktur birliyi –
konsorsiumlar
mövcuddur. Konsorsium
müxt
ə
lifcinsli orqanizml
ə
r qrupu olub h
ə
r hans
ı
bir növün f
ə
rdinin (konsorsiumun) m
ə
rk
ə
zi üzvünün xaricind
ə
v
ə
daxilind
ə
yerl
əş
ir.
Ə
ks
ə
riyy
ə
t hallarda
bir konsorsiumun üzvü d
ə
müxtl
ə
if tropik
ə
laq
ə
l
ə
rl
ə
ba
ğ
l
ı
d
ı
r.
Konsorsiumlar faktiki olaraq dig
ə
rin
ə
mühit
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
t
ə
sirin
ə
malik olan ist
ə
nil
ə
n növün nümay
ə
nd
ə
sinin
ə
traf
ı
nda formala
ş
ı
r.
Ayr
ı
-ayr
ı
konsorsiumlar müxt
ə
lif mür
ə
kk
ə
blik d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
ola bil
ə
r. Biosenozun daxili mühitinin
yaranmas
ı
nda
ə
sas rol oynayan
bitkil
ə
r çoxçayl
ı
konsorovtiv
ə
laq
ə
l
ə
ri il
ə
seçilirl
ə
r (
şə
kil ). Konsorsiumun
dig
ə
r üzvl
ə
ri d
ə
öz növb
ə
sind
ə
daha kiçik konsorsiumlar, y
ə
ni birinci, ikinci, üçüncü v
ə
s.
konsorsium s
ı
ralar
ı
yarada bil
ə
r. Ümumiyy
ə
tl
ə
, konsorsiumlar
ı
n m
ə
rk
ə
zi üzvl
ə
ri çox vaxt bitkil
ə
r olur.
Bel
ə
likl
ə
,
biosenoz
növl
ə
r aras
ı
ndak
ı
s
ı
x topik v
ə
tropik
ə
laq
ə
l
ə
r
ə
sas
ı
nda yaranan bir-biril
ə
ba
ğ
l
ı
konsorsiumlar sistemind
ə
n
ibar
ə
tdir.
4.1.2. Biosenozun
ə
razi (m
ə
kan) strukturu
Biosenozda növl
ə
r mü
ə
yy
ə
n
ə
razi strukturu yarad
ı
r, bu
ə
sas
ə
n onun bitki hiss
ə
sind
ə
– fitosenozda bitkinin
yerüstü v
ə
yeralt
ı
hiss
ə
l
ə
rinin yay
ı
lmas
ı
il
ə
mü
ə
yy
ə
n olunur.
Müxt
ə
lif boya malik olan bitkil
ə
r
bir yerd
ə
olduqda fitosenoz çox vaxt ayd
ı
n yarusluq (m
ə
rt
ə
b
ə
lik)
qurulu
ş
unu al
ı
r: assimlyasiya ed
ə
n bitkinin yerüstü orqanlar
ı
v
ə
yeralt
ı
hiss
ə
l
ə
ri
bir neç
ə
qatda yerl
əşə
r
ə
k
mühitd
ə
n müxt
ə
lif cür istifad
ə
edir v
ə
onu d
ə
yi
ş
dirir. Yarusluq mülayim qur
ş
a
ğ
ı
n me
şə
l
ə
rind
ə
yax
ş
ı
görünür.
M
ə
s
ə
l
ə
n, L
ə
nk
ə
ran oval
ı
ğ
ı
nda v
ə
da
ğə
t
ə
yi hiss
ə
d
ə
d
ə
mira
ğ
ac üçyaruslu (üçm
ə
rt
ə
b
ə
li) mür
ə
kk
ə
b qar
ı
ş
ı
q me
şə
lik
yarad
ı
r. Üst m
ə
rt
ə
b
ə
d
ə
ş
abal
ı
dyarpaq pal
ı
d üstünlük t
əş
kil edir, ona v
ə
l
ə
s, azata
ğ
ac v
ə
Qafqaz xurniyi (xurmas
ı
)
d
ə
qar
ı
ş
ı
r. Bu yarusun hündürlüyü 28-36 metr
ə
çat
ı
r. Orta m
ə
rt
ə
b
ə
ni d
ə
mira
ğ
ac (12-16 metr), alt m
ə
rt
ə
b
ə
ni is
ə
sam
ş
it, big
ə
v
ə
r v
ə
ba
ş
qa kollar tutur (3-7 metr).
Me
şə
d
ə
h
ə
mi
şə
yaruslararas
ı
(yarusdan k
ə
nar) bitkil
ə
r d
ə
mövcuddur, bunlara a
ğ
aclar
ı
n gövd
ə
v
ə
budaqlar
ı
nda mam
ı
r v
ə
ş
iby
ə
l
ə
r, ali sporlu v
ə
çiç
ə
kli epifitl
ə
r v
ə
lianlar aiddir.
Yarusluq bitkil
ə
r
ə
i
ş
ı
q ax
ı
n
ı
ndan tam istifad
ə
etm
ə
y
ə
şə
rait yarad
ı
r – yüks
ə
k gövd
ə
li bitkil
ə
rin ç
ə
tirl
ə
ri
alt
ı
nda kölg
ə
y
ə
davaml
ı
v
ə
kölg
ə
sev
ə
r bitkil
ə
r yay
ı
laraq h
ə
tta
ə
n z
ə
if gün
əş
i
ş
ı
ğ
ı
n
ı
da tuta bilirl
ə
r.
Yarusluq ot qrupla
ş
malar
ı
nda da (ç
ə
m
ə
n, bozq
ı
r, savanna) mü
ş
ahid
ə
olunsa da, o q
ə
d
ə
r ayd
ı
n görünmür.
Burada h
ə
m d
ə
me
şə
y
ə
nisb
ə
t
ə
n az yarus ayr
ı
l
ı
r, me
şə
d
ə
d
ə
b
ə
z
ə
n yaln
ı
z iki ayd
ı
n görün
ə
n yarus olur. M
ə
s
ə
l
ə
n,
yüks
ə
k doluluqlu f
ı
st
ı
q me
şə
sind
ə
b
ə
z
ə
n bir yarus-a
ğ
ac yarusu, b
ə
z
ə
n is
ə
ç
ə
tiryarpaq v
ə
ya cil ot örtüyü olan
ikiyaruslu a
ğ
acl
ı
q yaran
ı
r. Yaruslar bitkinin assimlyasiya ed
ə
n v
ə
mühit
ə
böyük t
ə
sir göst
ə
r
ə
n
ə
sas kütl
ə
si üzr
ə
ayr
ı
l
ı
r. Bitki örtüyünün yaruslar
ı
müxt
ə
lif uzunluqda ola bil
ə
r, m
ə
s
ə
l
ə
n, a
ğ
ac yarusunun hündürlüyü 30-50
metr
ə
q
ə
d
ə
r, kol yarusu 2-6 m, mam
ı
r yarusu is
ə
c
ə
mi bir neç
ə
santimetr t
əş
kil edir.
70
Øÿêil 4.2. 1 – Àüàúûí (Úþêÿ) êþêöíäÿ ìèêîðèçà; 2 – áþúÿéèí ñöðf
ə
ñè; 3 -
ãàáûãéåéÿí áþúÿê; 4 - éàðïàãëà ãèäàëàíàí èïÿêãóðäóíóí òûðòûëû; 5 -
éàðïàãéåéÿí áþúÿê; 6 - ÷è÷ÿéè òîçëàíäûðàí àðû; 7 - àüàúûí áóäàüûíäà
ãàðàtîéóüóí éóâàñû; 8 - éàðïàãëà ãèäàëàíàí ìàðàë; 9 - àüàúûí òîõóìó èëÿ
ãèäàëàíàí ñè÷àí (Ï.Äéóâèíéî âÿ Ì. Òàíãà, 1968, Ã.À.Âîðîíîâóí äÿéèøèêëèéè èëÿ,
1987)
H
ə
r bir yarus mü
ə
yy
ə
n kompleks
şə
rait
ə
uy
ğ
unla
ş
ı
r v
ə
fitoiqlimin yaranmas
ı
nda özün
ə
m
ə
xsus i
ş
tirak edir.
Bel
ə
likl
ə
, a
ğ
ac-kol v
ə
ot yaruslar
ı
müxt
ə
lif ekoloji v
ə
ziyy
ə
tl
ə
rd
ə
yerl
əş
ir, bu is
ə
bitkil
ə
rin f
ə
aliyy
ə
tin
ə
v
ə
yaruslarda ya
ş
ayan (m
ə
skunla
ş
an) heyvanlar
ı
n h
ə
yat
ı
na t
ə
sir göst
ə
rir.
Fitosenozlar
ı
n torpaqalt
ı
yarusu bitki kökl
ə
rinin i
ş
l
ə
diyi d
ə
rinlikd
ə
n, kök sisteminin aktiv hiss
ə
sinin
yerl
əş
m
ə
sind
ə
n as
ı
l
ı
d
ı
r. Me
şə
d
ə
çox vaxt bir neç
ə
(alt
ı
ya q
ə
d
ə
r) torpaqalt
ı
yarus mu
ş
ahid
ə
etm
ə
k olar.
Heyvanlar
ə
ks
ə
riyy
ə
t etibaril
ə
bu v
ə
ya dig
ə
r bitki örtüyü yarusunda yerl
əş
ir.
Onlardan b
ə
zil
ə
ri ona uy
ğ
un
yarusdan k
ə
nara ç
ı
xm
ı
r. M
ə
s
ə
l
ə
n, h
əşə
ratlar aras
ı
nda a
ş
a
ğ
ı
dak
ı
qruplar ayr
ı
l
ı
r: torpaqda m
ə
skunla
ş
anlar –
Dostları ilə paylaş: