72
Sinekoloji optimum –
el
ə
biotik
ə
hat
ə
dir ki, növ dü
ş
m
ə
nl
ə
ri v
ə
r
ə
qibi t
ə
r
ə
find
ə
n
ə
n az t
ə
zyiq
ə
m
ə
ruz qal
ı
r,
bu is
ə
onun müv
ə
ff
ə
qiyy
ə
tl
ə
artmas
ı
na imkan yarad
ı
r. Sinekoloji v
ə
fizioloji optimumlar
çox vaxt uy
ğ
un g
ə
lmir.
Ə
g
ə
r uy
ğ
un biotopda ekoloji s
ı
ğ
ı
nacaq olduqca güclü r
ə
qib t
ə
r
ə
find
ə
n z
ə
bt olunubsa v
ə
y
ı
rt
ı
c
ı
v
ə
parazitl
ə
rin
t
ə
siri güclüdürs
ə
, növ orada ya
ş
am
ı
r. Biosenozu formala
ş
d
ı
ran növaras
ı
ə
laq
ə
l
ə
r orada m
ə
skunla
ş
an növl
ə
rin
qanunauy
ğ
un münasib
ə
tin
ə
, onlar
ı
n ekoloji xüsusiyy
ə
tl
ə
rin
ə
, say
ı
na, m
ə
kanda paylanmas
ı
na
şə
rait yarad
ı
r,
ba
ş
qa sözl
ə
biosenozun mü
ə
yy
ə
n
strukturunu yarad
ı
r.
4.3. Y
ı
rt
ı
c
ı
–
ş
ikar, parazit-sahib
ə
laq
ə
l
ə
ri.
Canl
ı
lar aras
ı
nda olduqca müxt
ə
lif qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
ə
laq
ə
l
ə
r aras
ı
nda müxt
ə
lif sistematik qruplar
ı
n orqanizml
ə
ri üçün ümumi
olan mü
ə
yy
ə
n
ə
laq
ə
tipl
ə
rini ay
ı
rmaq olar.
Y
ı
rt
ı
c
ı
-
ş
ikar, parazit-sahib
ə
laq
ə
l
ə
ri bilavasit
ə
qida
ə
laq
ə
si olub, partnyorlardan biri üçün müsb
ə
t, dig
ə
ri
üçün m
ə
nfi n
ə
tic
ə
verir. Ekoloji qida
ə
laq
ə
l
ə
rinin bütün variantlar
ı
n
ı
, o cüml
ə
d
ə
n ç
ə
m
ə
nd
ə
otlayan in
ə
yi d
ə
bu
ə
laq
ə
tipin
ə
aid etm
ə
k olar.
İ
st
ə
nil
ə
n hoterotrof orqanizm qrupla
ş
mada dig
ə
r heterotrofu v
ə
ya avtotrofu
yem
ə
yin hesab
ı
na ya
ş
ay
ı
r.
Øÿêil 4.3. Ëîòêè - Âîëòåð (Â.Âîëòåððà) ìîäåëèíÿ ýþðÿ «éûðòûúû – øèêàð»
ñèñòåìèíäÿ ìèãäàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëè òÿðÿääöäö Í
1
- øèêàð, Í
2
- éûðòûúû
Dig
ə
r heyvanlarla (ovlay
ı
b)
qidalanan heyvan
y
ı
rt
ı
c
ı
adlan
ı
r. Y
ı
rt
ı
c
ı
lar üçün xüsusi ovlama davran
ı
ş
ı
s
ə
ciyy
ə
vidir. H
əşə
ratlar
ı
n çoxlu
ğ
u v
ə
kiçik ölçüd
ə
olmas
ı
v
ə
asan
ə
ld
ə
olunmas
ı
f
ə
aliyy
ə
ti
ə
tyey
ə
n heyvanlar
ı
(ad
ə
t
ə
n qu
ş
lar
ı
) y
ı
rt
ı
c
ı
ya çevirir. Onlar ovunu sad
ə
c
ə
«toplama» («y
ı
ğ
ma») il
ə
ə
ld
ə
ed
ə
r
ə
k (qu
ş
lar toxumlar
ı
,
d
ə
ni y
ı
ğ
araq) onunla qidalan
ı
rlar. H
əşə
ratyey
ə
n y
ı
rt
ı
c
ı
lar qidan
ı
ə
ld
ə
etm
ə
k üsuluna gör
ə
otyey
ə
n heyvanlar
ı
n
otlamas
ı
na b
ə
nz
ə
yir. Ekoloji bax
ı
mdan bel
ə
qidalanma üsulu h
ə
m ç
ə
m
ə
nd
ə
otlayan d
ı
rnaql
ı
sürül
ə
r, h
ə
m d
ə
a
ğ
ac
ı
n ç
ə
tirind
ə
yarpaqlar
ı
n
ı
yey
ə
n t
ı
rt
ı
l üçün s
ə
ciyy
ə
vidir. B
ə
zi qu
ş
lar h
ə
m h
əşə
ratla, h
ə
m d
ə
toxumla
qidalan
ı
r.
Parazitlik (parazitizm) –
növl
ə
r aras
ı
nda qida
ə
laq
ə
formas
ı
olub, partnyor orqanizm (konsument) canl
ı
sahibinin b
ə
d
ə
nind
ə
n h
ə
m qidalanma m
ə
nb
ə
yi, h
ə
m d
ə
m
ə
skunla
ş
ma (ya
ş
ama) yeri (daim v
ə
ya müv
ə
qq
ə
ti) ki-
mi istifad
ə
edir. Parazitl
ə
r öz sahibind
ə
n xeyli kiçik olur. Parazitizm y
ı
rt
ı
c
ı
lardan f
ə
rqli olaraq növl
ə
rin dar
ç
ə
rçiv
ə
d
ə
ixtisasla
ş
mas
ı
il
ə
s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir. Bel
ə
ki, sahib paraziti yaln
ı
z qida il
ə
deyil, h
ə
m d
ə
mikroiqlim,
mühafiz
ə
v
ə
s. il
ə
t
ə
min edir. Parazit sahibinin orqanizminin xüsusiyy
ə
tl
ə
rin
ə
n
ə
q
ə
d
ə
r yax
ş
ı
uy
ğ
unla
ş
arsa, onun
orada çoxalmaq v
ə
n
ə
silverm
ə
k ehtimal
ı
da artar.
Parazitlik
ə
laq
ə
l
ə
ri ziyanverici h
əşə
rat v
ə
bitki, qansoran h
əşə
rat,
heyvan v
ə
s. ola bil
ə
r. Parazit h
əşə
ratlar
çox vaxt epidemiyan
ı
n yay
ı
c
ı
s
ı
ola bil
ə
r (bitl
ə
r-tif, g
ə
n
ə
l
ə
r-ensefalit x
ə
st
ə
liyi v
ə
s.).
Parazitin sahibl
ə
s
ı
x t
ə
masda olmas
ı
iki cür seçm
ə
n
ə
tic
ə
sidir. Parazitl
ə
rin çoxlar
ı
tam v
ə
uzun müdd
ə
t
sahibind
ə
n istifad
ə
ed
ə
r
ə
k onun tez ölümün
ə
s
ə
b
ə
b olmur v
ə
özünün daha yax
ş
ı
ya
ş
amas
ı
n
ı
t
ə
min edir. Öz
növb
ə
sind
ə
sahibinin
orqanizminin müqavim
ə
t gücün
ə
gör
ə
seçm
ə
onun üz
ə
rind
ə
parazitlik ed
ə
nin vurdu
ğ
u ziyan
getdikc
ə
az hiss olunur. T
ə
kamül gedi
ş
ind
ə
sahib v
ə
parazit aras
ı
ndak
ı
k
ə
skin
ə
laq
ə
l
ə
r neytral hala, daha sonra is
ə
iki növ aras
ı
ndak
ı
ə
laq
ə
h
ə
r ikisin
ə
faydal
ı
ə
laq
ə
y
ə
çevrilir.
Parazitl
ə
r t
ə
r
ə
find
ə
n vurulan f
ə
lak
ə
tli ziyan
ə
ks
ə
riyy
ə
t halda
ə
laq
ə
l
ə
rin uzunmüdd
ə
tli t
ə
bii seçm
ə
yolu il
ə
h
ə
l
ə
sabitl
əş
m
ə
si zaman
ı
mü
ş
ahid
ə
olunur. Odur ki, t
ə
sadüfi ba
ş
qa yerd
ə
n g
ə
tiril
ə
n ziyanvericil
ə
r k
ə
nd
t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rin
ə
v
ə
heyvanlara yerli parazitl
ə
rd
ə
n daha çox z
ə
r
ə
r yetirir. Y.Odum (1975)
qeyd edir ki, «ye-
73
ni m
ə
nfi qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
zyiqin yaranmas
ı
ndan qaç
ı
nmaq v
ə
ə
g
ə
r o, ba
ş
ver
ə
rs
ə
, mümkün q
ə
d
ə
r onun qar
ş
ı
s
ı
n
ı
almaq
laz
ı
md
ı
r».
Y
ı
rt
ı
c
ı
l
ı
q, parazitizm v
ə
dig
ə
r qida
ə
laq
ə
l
ə
ri variantlar
ı
n
ı
n
ə
sas ekoloji rolu canl
ı
orqanizml
ə
rin ard
ı
c
ı
l ola-
raq bir-biril
ə
ri il
ə
qidalanaraq madd
ə
l
ə
rin dövran
ı
na
şə
rait yaratmaqd
ı
r, m
ə
lumdur ki, onsuz h
ə
yat
ı
n
mövcudlu
ğ
u qeyri-mümkündür. Bu
ə
laq
ə
l
ə
rin dig
ə
r
mühüm rolu növl
ə
rin say
ı
n
ı
n qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
nziml
ə
nm
ə
sidir.
Bir y
ı
rt
ı
c
ı
n
ı
n m
ə
hv etdiyi
ş
ikar
ı
n ümumi say
ı
ə
vv
ə
lc
ə
onun istifad
ə
etdiyi növün say
ı
na müt
ə
nasib sür
ə
td
ə
art
ı
r. Buna y
ı
rt
ı
c
ı
n
ı
n
ş
ikara qar
ş
ı
funksional
reaksiyas
ı
deyilir. Lakin istifad
ə
çinin (y
ı
rt
ı
c
ı
n
ı
n) fiziki imkan
ı
ndan
ir
ə
li hüdudu vard
ı
r. Y
ı
rt
ı
c
ı
lar tam doyduqdan sonra ad
ə
t
ə
n qurbana (
ş
ikara) qar
ş
ı
reaksiyas
ı
z
ə
ifl
ə
yir.
Ş
ikar
ı
n
sonrak
ı
art
ı
m
ı
yax
ş
ı
yem bazas
ı
ə
sas
ı
nda y
ı
rt
ı
c
ı
n
ı
n say
ı
n
ı
n çoxalmas
ı
il
ə
ba
ş
verir.
Y
ı
rt
ı
c
ı
v
ə
ş
ikar
ı
n say
ı
n
ı
n t
ə
r
ə
ddüdü nisb
ə
t
ə
n daimidir, onlar
ı
n amplitudas
ı
is
ə
mühitin dig
ə
r
faktorlar
ı
n
ı
n
t
ə
siri il
ə
ə
laq
ə
dar olaraq geni
ş
hüdudda d
ə
yi
şə
bil
ə
r. Say t
ə
r
ə
ddüdü müxt
ə
lif s
ə
b
ə
bl
ə
rd
ə
n (çox vaxt t
ə
sadüfi)
Dostları ilə paylaş: