Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biofer anlay ı ş ı n ı n is ə m ə rk ə
- 6.2.2. Biosferd ə madd ə l ə rin kiçik (biogeokimy ə vi) dövran ı
- Øÿêil 6.5. Ãóðóäà ìàääÿëÿðèí áèîýåîêèìéÿâè äþâðàíû ñõåìè (Ð.Êîøàíîâà ýþðÿ, 1984) Bel ə elementl ə r biofil element
| «h
ə yat t ə b ə q ə si» (p ə rd ə si) adland ı rm ı ş d ı r. Müasir bax ı ş lara gör ə biosfer planetin möht əşə m ekosistemi olub madd ə l ə rin qlobal dövran ı n ı saxlay ı r. Bios- fer anlay ı ş ı n ı n co ğ rafi t ə b ə q ə v ə ya co ğ rafi örtük anlay ı ş ı il ə xeyli ox ş arl ı ğ ı var. B ə zi t ə dqiqatç ı lar onlar ı sinonim hesab ets ə l ə r d ə aralar ı nda prinsipial f ə rq d ə var. T ə rif ə gör ə co ğ rafi örtük litosfer, hidrosfer v ə biosferin bir-biri il ə qar ş ı l ı ql ı t ə masda olan Yer t ə b ə q ə sidir. Co ğ rafi örtükd ə fasil ə siz olaraq quru, atmosfer, Dünya okean ı v ə orqa- nizml ə r aras ı nda madd ə l ə r v ə enerji ax ı nlar ı mübadil ə si ba ş verir. Bel ə likl ə , co ğ rafi t ə b ə q ə nin xarakterin ə onun bü- tün komponentl ə rinin eynid ə r ə c ə li t ə svirl ə ri daxildir. Biofer anlay ı ş ı n ı n is ə m ə rk ə zi h ə yatd ı r, h ə yat ı n yay ı ld ı ğ ı mühitdir, canl ı madd ə dir. Bu canl ı madd ə y ə atmosferin qaz t ə rkibi, sular ı n, torpa ğ ı n t ə rkibi v ə s. daxildir. 6.2. T ə bi ə td ə madd ə l ə rin dövran ı T
ə td ə ə sas iki madd ə l ə r dövran ı mövcuddur – böyük (geoloji) v ə kiçik (biogeokimy ə vi) dövran. 6.2.1.T ə bi ə td ə madd ə l ə rin böyük (geoloji) dövran ı . Bu dövran Gün əş enerjisi il ə Yerin d ə rinlik enenjisi- nin qar ş ı l ı ql ı t ə siril ə ba ş verir v ə biosferd ə Yerin daha d ə rin qatlar ı nda madd ə l ə rin paylanmas ı il ə yerin ə yetiri- lir. Maqmatik süxurlar ı n a ş ı nmas ı hesab ı na ə m ə l ə g ə l ə n çökm ə süxurlar yer qab ı ğ ı n ı n h ə r ə k ə td ə olan zonas ı nda (h ə r ə k ə t zonas ı nda) yenid ə n yüks ə k temperatur v ə t ə zyiq zonas ı na yükl ə nir (daxil olur). Onlar orada ə riy ə r ə k maqman ı – maqmatik süxurlar ı n yeni m ə nb ə yini ə m ə l ə g ə tirir. Bu süxurlar yerin s ə thin ə ç ı xd ı qda a ş ı nma prosesl ə rinin t ə siril ə onlar t ə z ə d ə n çöküntü süxurlara transformasiya olunur ( şə kil 6.4.). Madd ə l ə r mübadil ə sinin simvolu dair ə deyil, spirald ı r. Bu yeni mübadil ə tsiklinin köhn ə sikli oldu ğ u kimi t ə krarlanmad ı ğ ı , onun yenilik g ə tirdiyini göst ə rir v ə vaxt ı g ə ldikd ə böyük d ə yi ş ikliy ə s ə b ə b olur. 97 Øÿêil 6.3. Éåðèí áèîñôåðè äàõèëèíäÿ Ýöíÿø åíåðæèñèíèí äàõèë îëìàñû âÿ ïàéëàíìàñû Øÿêil 6.4. Ìàääÿëÿðèí áþéöê äþâðàíû Quru il ə okean aras ı nda atmosfer vasit ə sil ə suyun dövran ı da böyük dövran adlan ı r. Dünya Okean ı s ə thind ə n buxarlanan su (buna Yer s ə thin ə dü şə n Gün əş enerjisinin dem ə k olar ki, yar ı s ı s ə rf olunur) quruya apar ı l ı r, orada ya ğ ı nt ı şə klind ə dü şə r ə k s ə th v ə yeralt ı ax ı nlar şə klind ə yenid ə n okeana qay ı d ı r. Suyun dövran ı a ş a ğ ı dak ı sad ə sxeml ə gedir: okean ı n s ə thind ə n suyun buxarlanmas ı – su buxar ı n ı n kondensasyas ı – h ə min okean ı n s ə thin ə ya ğ ı nt ı n ı n dü ş m ə si. İ l ə rzind ə Yerd ə suyun dövran ı nda 500 min km 3 -d ə n art ı q su i ş tirak edir. 98 Suyun dövran ı planetimizd ə t ə bii şə raitin formala ş mas ı nda bütövlükd ə ə sas rol oynay ı r. Suyun bitkil ə r t ə r ə find ə n transpirasiyas ı v ə onun biogeokimy ə vi tsikld ə udulmas ı n ə z ə r ə al ı nd ı qda Yerd ə su ehtiyat ı n ı n ham ı s ı 2 milyon il ə bölünür v ə parçalan ı r. 6.2.2. Biosferd ə madd ə l ə rin kiçik (biogeokimy ə vi) dövran ı Böyük dövrandan f ə rqli olaraq yaln ı z biosfer daxilind ə tamamlan ı r. Bu dövran ı n mahiyy ə ti fotosintez prosesind ə qeyri-üzvi madd ə d ə n canl ı madd ə nin yaranmas ı v ə parçalanma zaman ı üzvi madd ə l ə rin yenid ə n qeyri üzvi birl əş m ə l ə r ə çevrilm ə sind ə n ibar ə tdir. Biogeokimy ə vi dövran biosferin h ə yat ı üçün ə sas say ı l ı r v ə o, h ə yat ı n yarad ı c ı s ı d ı r. Canl ı madd ə d ə yi şə r ə k, yaranaraq (do ğ ularaq) v ə öl ə r ə k (m ə hv olaraq) planetimizd ə h ə yat ı saxlay ı r, biogeokimy ə vi madd ə l ə r dövran ı n ı t ə min edir. Madd ə l ə r mübadil ə sinin enerjisinin ə sas m ə nb ə yi gün əş radiasiyas ı say ı l ı r, o, fotosintezi yarad ı r. Yer kür ə sind ə bu enerji b ə rab ə r paylanmay ı b. M ə s ə l ə n, ekvatorda vahid sah ə y ə dü şə n istiliyin miqdar ı Ş pisbergen arxipelaq ı ndan (80 0 ş .e.d.) üç d ə f ə çoxal ı r. Bununla yana ş ı , istilik enerjisi ə ks olunma yolu il ə itir, torpaq t ə r ə find ə n udulur, suyun transpirasiyas ı na s ə rf olunur v ə s. ( şə kil 6.5.), qeyd ed ə k ki, fotosintez ə bütün enenjinin 5%-d ə n art ı ğ ı s ə rf olunmur (çox vaxt 2-3%). Bir s ı ra ekosisteml ə rd ə madd ə v ə enerjinin ötürülm ə si ə sas ə n trofik z ə ncir vasit ə sil ə yerin ə yetirilir. Bel ə dövran ad ə t ə n bioloji dövran adlan ı r ( şə kil 6.5.). O, d ə f ə l ə rl ə trofik z ə ncirl ə rl ə istifad ə edil ə n madd ə l ə rin qapal ı tsikli say ı l ı r. Kiçik dövran, ş übh ə siz, su sisteml ə rind ə , xüsusil ə intensiv metabolizmi olan planktonda yer ala bil ə r, «ya ğ ı ş l ı » tropik me şə l ə r istisna olmaqla yer ekosisteml ə rind ə kiçik dövran olmur. Bel ə ki, kök sistemi s ə th ə yax ı n yerl əşə n tropik me şə l ə rd ə qida madd ə l ə rinin ötürülm ə si «bitkid ə n bitkiy ə » t ə min oluna bil ə r. Lakin bütün biosfer miqyas ı nda bel ə dövran mümkün deyildir. Burada biogeokimy ə vi dövran f ə aliyy ə t göst ə rib makro, mikroelementl ə rin v ə sad ə qeyri-üzvi madd ə l ə rin (CO 2 , H 2 O) atmosfer, hidrosfer v ə litosferin madd ə l ə ri il ə mübadil ə sind ə n ibar ə tdir. Ayr ı -ayr ı madd ə l ə rin dövran ı n ı V. İ .Vernadski biogeokimy ə vi tsikll ə r adland ı rm ı ş d ı r. Tsiklin mahiyy ə ti a ş a ğ ı dak ı kimidir: orqanizml ə r t ə r ə find ə n udulan kimy ə vi elementl ə r ax ı rda onu t ə rk ed ə r ə k abiotik mühit ə gedir, sonra bir müdd ə td ə n sonra yenid ə n canl ı orqanizm ə dü ş ür v ə s. 99 Øÿêil 6.5. Ãóðóäà ìàääÿëÿðèí áèîýåîêèìéÿâè äþâðàíû ñõåìè (Ð.Êîøàíîâà ýþðÿ, 1984) Bel ə elementl ə r biofil element adlan ı r. Bu tsikl v ə dövranlarla bütövlükd ə biosferd ə canl ı orqanizml ə rin mühüm funksiyalar ı t ə min olunur. V. İ ,Vernadski 5 bel ə funksiya ay ı r ı r: - Birinci – qaz funksiyas ı – Yer atmosferinin ə sas qazlar ı , biogen m ə n şə li azot v ə oksigen, h ə m d ə bütün yeralt ı qazlar – ölmü ş orqanizml ə rin parçalanma m ə hsulu; - İ kinci – konsentrasiya funksiyas ı – orqanizml ə r b ə d ə nl ə rind ə (gövd ə l ə rind ə ) çoxlu kimy ə vi elementl ə r toplay ı r, onlar ı n aras ı nda birinci yerd ə karbon, metallar aras ı nda – birinci kalsium hesab olunur. Silisiumun konsentratoru (toplay ı c ı s ı ) diatom yosunlar ı , yodunku – yosunlar (laminariya), fosforunku onur ğ al ı heyvanlar ı n skeletl ə ri; - Üçüncü Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|