Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Azotun dövran
ı Azot h ə yat ı n hakim (açar) inqrediyenti say ı l ı r, çünki bu element bütün zülal birl əş m ə l ə rin vacib komponentidir. Azot birl əş m ə l ə rinin böyük ehtiyat ı litosferd ə yerl əş ir. Qalan ehtiyat ı is ə kimy ə vi c ə h ə td ə n az aktiv qaz şə klind ə at- mosferin 79% -ni t əş kil edir. Biosfer v ə hidrosferd ə azotun yerüstü biokütl ə d ə v ə torpaqda kütl ə sinin orta nisb ə ti C:N=160:15 t əş kil edir. 102 Azotun ehtiyat ı n ı n biosfer v ə hidrosferd ə nisb ə t ə n az olmas ı na baxmayaraq, bu aktiv element geosferl ə r aras ı n- da tez mübadil ə edir. Azot tsiklinin kimy ə vi şə kli olduqca mür ə kk ə b v ə müxt ə lifdir, çünki azot hava, su v ə torpa ğ a müxt ə lif kimy ə vi formalarda daxil olur v ə h ə m d ə şə klini d ə yi ş ir. Şə kil 6.8. T ə bi ə td ə azotun dövran ı : azot molekulunun kimy ə vi çevrilm ə l ə ri Azot birl əş m ə l ə rinin dövran ı nda azot toplayan, nitrifikatorlar, denitrifikatorlar mikroorqanizml ə ri olduqca böyük rol oynay ı r. Yerd ə qalan orqanizml ə r is ə azotun dövran ı na öz hüceyr ə l ə rinin t ə rkibin ə azotu assimilyasi- ya etdikd ə n sonra t ə sir göst ə rir. F ı r-f ı r v ə ya ş ı l fotosintez bakteriyalar ı , müxt ə lif torpaq bakteriyalar ı da azot top- lay ı r. Biosferd ə havadan il ə rzind ə orta hesabla 140-700 mq/m 3 azot fiksasiya olunur (toplan ı r). Bunu ə sas ə n bio- loji fiksasiya t əş kil edir, yaln ı z azotun az miqdar ı (35mq/m 3 ) elektrik bo ş almalar ı v ə fotokimy ə vi prosesl ə r n ə ti- c ə sind ə toplan ı r. Azotun yüks ə k intensiv toplanmas ı göy-ya ş ı l yosunlar çox olan çirkl ə nmi ş göll ə rd ə ba ş verir. Atmosferd ə v ə biosferin çöküntü qab ı ğ ı nda olan külli miqdarda azot ehtiyat ı n ı n dövran ı nda yaln ı z quru v ə okea- n ı n canl ı orqanizml ə ri t ə r ə find ə n m ə nims ə nil ə r ə k toplanan (fiksasiya olunan) azot i ş tirak edir. Azotun mübadil ə fon- du kateqoriyas ı na a ş a ğ ı dak ı lar daxildir: biokütl ə nin azotu, bakteriya v ə canl ı orqanizml ə rin bioloji azot fiksasiyas ı , yuvenil (vulkanogen) azot, atmosfer ( ş im şə k zaman ı toplanan) azotu v ə texnogen azot. İ nsan f ə aliyy ə ti olmayan geni ş massivl ə rd ə bitkil ə r ona laz ı m olan azotu k ə nardan torpa ğ a g ə tiril ə n (ya ğ ı ş la- nitratlar, havadan-amonyak), torpa ğ a qaytar ı lan (heyvan, bitki qal ı qlar ı , heyvan eks krementl ə ri) azotdan, h ə mçi- nin müxt ə lif azot toplayan orqanizml ə rd ə n al ı r. Biosferd ə azot v ə kül elementl ə rinin ə n çox miqdar ı me şə bitkisind ə olur. Bütün bitki tipl ə rind ə kül ele- mentl ə rinin miqdar ı azot kütl ə sind ə n 2-3 d ə f ə art ı q t əş kil edir. Tundra bitkiliyi bu bax ı mdan müst ə snal ı q t əş kil edir, burada azot v ə kül elementl ə rinin miqdar ı t ə xmin ə n eyni olur. İ l ə rzind ə ə n çox dövriyy ə d ə olan elementl ə - rin miqdar ı (yaxud bioloji dövran ı n h ə cmi) – rütub ə tli tropik me şə l ə rd ə , sonra qaratorpaq bozq ı rlar ı nda v ə müla- yim qur ş a ğ ı n enliyarpaql ı me şə l ə rind ə (pal ı dl ı qlarda) olur. Azot dövran ı n ı n mühüm antropogen ax ı n ı azot güb- r ə l ə rinin istifad ə si il ə ə laq ə dard ı r. Aqrosisteml ə r ə veril ə n azotun t ə xmin ə n 50%-i k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin t ə rkibin ə daxil olur, onun da yar ı s ı tarladan m ə hsulla birlikd ə y ı ğ ı l ı r, dig ə r yar ı s ı is ə torpa ğ ı n üzvi madd ə l ə rind ə qal ı r. Bel ə likl ə , müasir ə kinçilik azot ax ı n ı n ı n ümumi istiqam ə tini d ə yi ş mi ş dir, bu ax ı n, y ə ni atmosferd ə n torpa- ğ a deyil, ə ksin ə gedir. Ə halinin artmas ı v ə bununla ə laq ə li zülal qidas ı na olan t ə l ə bat ı n yüks ə lm ə si azot gübr ə - sind ə n istifad ə ni v ə azotun dövran ı n ı intensivl əş dirmi ş dir. Bu is ə ə traf mühitin çirkl ə nm ə sin ə , o cüml ə d ə n su hövz ə l ə rind ə evtrofikasiya prosesinin gücl ə nm ə sin ə s ə - b ə b olmu ş dur. Azot ax ı n ı n ı n antropogen intensivl əş m ə sinin dig ə r amili energetika hesab olunur, bel ə ki, da ş kömür, neft v ə onun m ə hsullar ı n ı n, ş istl ə rin, torpa ğ ı n v ə s. yand ı r ı lmas ı atmosfer ə amonyak ı v ə azot oksidl ə - rinin emissiyas ı n ı art ı rm ı ş d ı r. Azot oksidl ə ri v ə amonyak öz növb ə sind ə ə traf mühitin asidifikasiya prosesin- d ə h ə lledici rol oynay ı r. Azot ax ı n ı n ı n antropogen intensivl əş m ə sinin ə traf mühit ə neqativ n ə tic ə l ə ri müvafiq f ə sill ə rd ə (atmosfer, su, torpaq) geni ş izah olunur. 103 Kükürdün dövran ı Kükürd zülallar ı n vacib komponenti oldu ğ u üçün bioloji prosesl ə rd ə mühüm rol oynay ı r. Kükürdün qlobal dövran ı müxt ə lifliyi il ə f ə rql ə n ə r ə k biotik v ə abiotik prosesl ə rin qaz, maye, b ə rk fazalarda olan müxt ə lif kom- ponentl ə rin i ş tirak ı il ə gedir. Ə sas biogen elementl ə rin (C, O, N, P, S) qlobal biokimy ə vi dövranlar ı ndan (tsikll ə rind ə n) kükürdün tsikli in- san f ə aliyy ə til ə daha güclü pozulmu ş dur. Bu, yanacaq qaz ı nt ı lar ı n ı n, xüsusid ə da ş kömürün yand ı r ı lmas ı il ə ba ğ l ı kükürd oksidinin (SO 2 ) atmosfer ə antropogen t ə sirinin n ə tic ə sidir. Torpaqda v ə çöküntül ə rd ə kükürdün ehtiyat ı geni ş , atmosferd ə is ə azd ı r. Kükürd mübadil ə fondunda ə sas ro- lu xüsusi mikroorqanizml ə r oynay ı r, onlar ı n h ə r bir növü oksidl əş m ə v ə reduksiyan ı n n ə tic ə sind ə suyun d ə rinli- yind ə yerl əşə n çöküntül ə rd ə n s ə th ə hidrogen-sulfid qar ı ş ı r. Kükürdün dövran ı n ı n nizamlanmas ı nda qlobal mas ş tabda geokimy ə vi v ə meteoroloji prosesl ə r (eroziya, çö- küntü ə m ə l ə g ə lm ə , yuyulma, ya ğ ı ş , adsorbsiya, desorbsiya v ə s.), bioloji prosesl ə r (biokütl ə nin m ə hsulu v ə onun parçalanmas ı ), hava, su v ə torpa ğ ı n qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə ri i ş tirak edir. Kükürdün tsiklinin (dövran ı n ı n) antropogen pozulmas ı ekosistemin asidifikasiyas ı , stratosfer v ə troposferd ə ozonun v ə ziyy ə ti, iqlimin d ə yi ş m ə si kimi qlobal ekoloji prosesl ə ri t ə yin edir v ə ya onlara ciddi t ə sir göst ə rir. Fosforun dövran ı Fosfor bioloji v ə biokimy ə vi prosesl ə rd ə böyük rol oynad ı ğ ı üçün ə n mühüm kimy ə vi elementl ə rd ə n biri sa- y ı l ı r. Fosforun ə sas rezervuarlar ı (ehtiyatlar ı ) quru ekosisteml ə ri, okeanlar v ə su hövz ə l ə rind ə g ə tirm ə l ə rin çökün- tül ə ridir. Fosforun qaz şə killi formalar ı praktiki olaraq mövcud deyil, odur ki, ona atmosferd ə rast g ə linmir. Li- tosferd ə fosforun ə ks ə r hiss ə si kristal süxurlar olub apatitl ə rin t ə rkibind ə olur. (95%) İ lk d ə f ə olaraq quruda fos- forun dem ə k olar ki, ham ı s ı apatitl ə rin a ş ı nmas ı n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Çökm ə çöküntül ə r tör ə m ə xarakter da ş ı y ı b-fosforitl ə rd ə n ibar ə tdir v ə bütün dünyan ı n fosfor ehtiyat ı n ı n 80%-i q ə d ə rdir. Torpaq v ə bitki örtüyünd ə karbon v ə fosforun konsentrasiyas ı n ı n orta nisb ə ti: C:P-750:1- ə b ə rab ə rdir.fosforun biokimyas ı dig ə r biogen elementl ə rd ə n (karbon, oksigen, azot, kükürd) f ə rql ə nir, bu onun qaz formas ı nda olmamasil ə ə laq ə dard ı r. Bu, fosforun yamac boyu a ğ ı rl ı q qüvv ə sinin t ə siril ə bir istiqam ə td ə ax ı n ı na imkan yarad ı r. Bel ə likl ə , bu elementin çaylarla göl, su anbarlar ı v ə d ə nizl ə r ə ax ı n ı ba ş ver ə r ə k orada toplan ı r. Ə ks istiqam ə td ə fosforun ax ı n ı olmur, bu is ə quru ekosisteml ə rinin (o cüml ə d ə n aqroekosisteml ə rin) fosforla kasadla ş mas ı na v ə bununla ə laq ə dar onlar ı n bioloji m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə s ə b ə b olur. |