Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Okean sah ə si ( ə razisi)
- Okean planetimizd ə h ə yat ı n be ş iyi hesab edilir. 3 milyard il bundan
- biosferin formala ş mas ı n ı n ba ş lan ğ ı
- Hominid ail ə si Yerin ekvatorial hiss ə sind ə , İ nsan cinsi
| Apvellinq sah
ə l ə ri kontinentin q ə rb s ə hra sahill ə ri boyu yerl əş ir. Onlar adalarda ya ş ayan bal ı q v ə qu ş larla z ə ngindir. Lakin kül ə yin istiqam ə ti d ə yi ş dikd ə planktonun «çiç ə kl ə m ə si» k ə skin azal ı r v ə oksigensiz şə raitin inki ş af ı n ə tic ə sind ə (evtrofikasiya) bal ı qlar ı n kütl ə vi q ı r ı lmas ı ba ş verir. Limanlar – sahilyan ı yar ı mqapal ı su hövz ə l ə ridir, onlar ş irinsulu v ə d ə niz ekosisteml ə ri aras ı nda ekoton kimi özünü göst ə rir. Limanlar ad ə t ə n litoral zonaya daxil olur v ə qabarma-ç ə kilm ə l ə r ə m ə ruz qal ı r. Limanlar yüks ə k m ə hsuldar olur. Onlar biogen madd ə l ə rin «t ə l ə si» hesab olunur. Bütün il ə rzind ə avtotroflar – makrofitl ə r (bataql ı q v ə d ə niz otlar ı , yosunlar), dib yosunlar ı , fitoplankton aktiv olur. Onlar cavan (körp ə ) bal ı qlar ı n yeml ə m ə yeridir. D ə niz m ə hsullar ı kompleksi il ə z ə ngindir (bal ı qlar, krab, krevet, istridy ə v ə b.). Limanlar insan ı n t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə ti alt ı na dü ş dükd ə su mühitinin çirkl ə nm ə si n ə tic ə sind ə m ə hsuldarl ı ğ ı n ı itirir. Okean sah ə si ( ə razisi) – aç ı q okean ı n evfotik zonas ı olub biogen elementl ə rl ə kasatd ı r. Ona gör ə d ə sahil zona il ə müqayis ə d ə fauna il ə d ə çox kasatd ı r. Arktika v ə Antarktika zonalar ı nisb ə t ə n m ə hsuldard ı r, bel ə ki, isti d ə nizl ə rd ə n soyuq d ə nizl ə r ə keçidd ə planktonun s ı xl ı ğ ı art ı r, bal ı q v ə kit ə b ə nz ə r fauna burada xeyli z ə ngin olur. Pelagik sah ə nin qida z ə ncirind ə fitoplankton enerjisinin ilkin m ə nb ə yi – produsenti hesab edilir. İ ri heyvan- lar, ilk növb ə d ə bal ı qlar burada ə sas ə n ikinci (tör ə m ə ) konsument olub zooplanktonla qidalan ı r. Zooplankton üçün fitoplankton, h ə mçinin molyusklar ı n plankton sürf ə l ə ri produsent say ı l ı r. D ə rinlik artd ı qca faunan ı n növ müxt ə lifliyi azal ı r, buna baxmayaraq praktiki olaraq produsentl ə rin olmad ı ğ ı abissal zonada bal ı qlar ı n müxt ə lifliyi yüks ə kdir, burada bal ı qlar ə cayib forma al ı r, onlar ı n iri a ğ ı zlar ı v ə dart ı lan (uzanan) qar ı nlar ı olur. Bu, tamamil ə qaranl ı qda ist ə nil ə n ölçüd ə olan qidan ı udma ğ a uy ğ unla ş maq üçündür. Müxt ə liflik is ə uzun geoloji dövrl ə r ə rzind ə abissal zonada stabil şə raitin olmas ı il ə ə laq ə dard ı r, bu is ə t ə kamülü l ə ngitmi ş v ə uzaq geoloji epoxalardan b ə ri çoxlu növl ə r saxlan ı b qalm ı ş d ı r. Şə kil 6.18. D ə nizin ş aquli v ə üfüqi zonall ı ğ ı (t ə xmini sxem) Okean ı n d ə rin rift zonas ı n ı n ekosisteml ə ri - 3000 m v ə daha çox d ə rinlikl ə rd ə , ba ş dan-ba ş a qaranl ı qda yerl əş ir, burada fotosintez prosesi mümkün deyildir, yeralt ı isti sular v ə z ə h ə rli metallar ı n konsentrasiyas ı vard ı r; burada canl ı orqanizml ə r borucuqlarda ya ş ayan giqant qurdlardan (poqonofor), iri ikilayl ı molyusklar, 121 krevetl ə r, krablar v ə bir neç ə bal ı q növünd ə n ibar ə tdir. Burada molyusklarla simbioz hal ı nda ya ş ayan hidrogen- sulfid bakteriyalar ı prosudent kimi ç ı x ı ş edir. Y ı rt ı c ı lardan krablar ı , qar ı nayaql ı molyusklar ı v ə b ə zi bal ı qlar ı göst ə rm ə k olar. Okean planetimizd ə h ə yat ı n be ş iyi hesab edilir. 3 milyard il bundan ə vv ə l okeanda h ə yat ı n peyda olmas ı biosferin formala ş mas ı n ı n ba ş lan ğ ı c ı n ı qoydu. Yer s ə thinin 70%-ni tutaraq okean haz ı rda da materik ekosisteml ə ri il ə birlikd ə Yerin müasir biosferinin bütövlüyünü (v ə hd ə tini) t ə yin edir. 122 VIII F Ə S İ L İ NSAN EKOLOG İ YASI 8.1. İ nsan ı n biososial t ə bi ə ti v ə ekologiyas ı İ nsan Yer üz ə rind ə canl ı orqanizml ə rin inki ş af ı n ı n ə n yüks ə k pill ə si say ı l ı r. İ .T.Frolova (1985) gör ə « İ nsan t ə bii-tarixi prosesl ə rin subyekti, Yer üz ə rind ə maddi v ə m ə n ə vi m ə d ə niyy ə tin inki ş af ı , dig ə r h ə yati formalarla genetik ba ğ l ı olub, lakin onlardan ə m ə k al ə tl ə ri istehsal etm ə k qabiliyy ə ti, ayd ı n nitqi, aktiv yarad ı c ı l ı ğ ı v ə ə xlaqi ş üuru il ə f ə rql ə n ə n biososial canl ı varl ı qd ı r». İ nsan h ə yat ı n ı n vahid sistemli şə raitl ə t ə yin olunmas ı onun biososial t ə bi ə tini ə ks etdirir. Bura h ə m bioloji, h ə m d ə sosial elementl ə r daxildir. Bu, insan ı n t ə k bioloji deyil, h ə m d ə sosial adaptasiya olunmas ı n ı t ə l ə b edir. İ nsan t ə bi ə tinin bu sah ə si sosial f ə nnl ə rin böyük qrupu t ə r ə find ə n öyr ə nilir. İ nsan ı n bioloji adaptasiyas ı heyvanat al ə mind ə n olduqca f ə rqlidir. Bel ə ki, sosial faktorun artmas ı zaman ı o, h ə m bioloji , h ə m d ə sosial funksiyas ı n ı saxlama ğ a c ə hd göst ə rir. Bu v ə ziyy ə t böyük ekoloji ə h ə miyy ə t da ş ı yaraq, «insan» m ə vhumunun mü ə yy ə n edilm ə sind ə ekoloji bax ı mdan yana ş ma ğ ı ə ks etdirir. İ nsan – heyvanat al ə minin bir növü olub, mür ə kk ə b sosial t əş kili v ə ə m ə k f ə aliyy ə tin ə malik olmaqla, orqanizmin bioloji, o cüml ə d ə n etoloji (ilkin v ə rdi ş l ə ri) xass ə l ə rini xeyli d ə r ə c ə d ə «aradan götürür» (az n ə z ə r ə çarpacaq d ə r ə c ə y ə endirir) (Reymers, 1990). 8.2. İ nsan bioloji növ kimi İ nsan canl ı al ə min t ə rkib hiss ə si olub biosferd ə n k ə narda t ə bii şə raitd ə v ə mü ə yy ə n t ə kamül tipinin canl ı madd ə si kimi ya ş aya bilm ə z. İ nsan ı n aid oldu ğ u Hominid ail ə si Yerin ekvatorial hiss ə sind ə , İ nsan cinsi is ə Afrikan ı n şə rqind ə v ə C ə nubi Asiyada yaranm ı ş d ı r. İ lk dövrl ə rd ə Yer üz ə rind ə bir neç ə homid növü mövcud olmu ş dur; onlar iki yar ı ə y ə m ə nsub olmu ş lar: avstralopitekl ə r v ə adi insanlar . Onlardan yaln ı z bir növ – Homo sapiyens – ş üurlu insan qalm ı ş d ı r. Bir s ı ra aliml ə r Homo sapiyens növünü iki yar ı mnöv ə ay ı r ı r: neandertals v ə müasir insanlar ( şə kil 8.1). Canl ı madd ə nin t ə kamülünd ə planetd ə bir s ı ra dönü ş nöqt ə si olmu ş dur, bu t ə kamül suksessiyas ı n ı n sonuncusu insan ı n (Homo sapiyens) meydana g ə lm ə si (peyda olmas ı ) hesab edilir. Bu hadis ə canl ı madd ə nin ə m ə l ə g ə lm ə si il ə müqayis ə d ə yax ı n zamanlarda, y ə ni 3,5-5 mln. il ə vv ə l ba ş vermi ş dir. Bel ə ki, canl ı al ə min inki ş af ı 4 milyard il ə vv ə l olmu ş dur. İ btidai insan yax ı n dövrl ə r ə q ə d ə r (k ə nd t ə s ə rrüfat ı na q ə d ə r) t ə bii ekosisteml ə rin adi h ə r ş eyyey ə n konsimenti olub, meyv ə v ə s. y ı ğ maq v ə x ı rda heyvanlar ovlamaq yolu il ə uzun sürm ə y ə n kiçik m ə skunla ş malar yarad ı r, z ə ngin bitki örtüyü v ə ba ş qa yem axtarmaq dal ı nca tez-tez yerini d ə yi ş irdi. Bitkil ə rl ə qidalanan adi insanab ə nz ə r meymunlardan f ə rqli olaraq, Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|