Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.1.6. S ə hra ekosisteml ə ri – mülayim, subtropik v ə tropik qur ş aqlarda yay ı lm ı ş d ı r. Asiya, Afrika, Avstraliya, Ş imali v ə C ə nubi Amerikada geni ş ə razil ə ri tutur. Torpaq v ə qruntun xarakterind ə n as ı l ı olaraq qumlu, çaq ı l da ş l ı v ə qumlu çaq ı l da ş l ı , ç ı nq ı ll ı , gipsl əş mi ş , da ş l ı , gillic ə li, löslü, gilli-tak ı rl ı , gilli bedlendli v ə 112 ş oranl ı s ə hralar ayr ı l ı r. Xüsusi Arktika (buz s ə hras ı ) s ə hras ı da var. S ə hralarda yay ı n temperaturu yüks ə k v ə sutkal ı q ampliutuda böyük olur. Ə n isti ayda orta temperatur Orta Asiya (Qaraqum, Q ı z ı lqum) v ə Ş imali Amerika s ə hralar ı nda 30-40 0 C-y ə çat ı r. Maksimum temperatur Orta Asiya s ə hralar ı nda 50 0 C, Ölüm d ə r ə sind ə (AB Ş ) 56,7 0 C, Liviya s ə hras ı nda v ə Ə r ə bistan yar ı madas ı s ə hralar ı nda 58 0 C-dir. Havan ı n, xüsusil ə torpa ğ ı n temperaturunun sutkal ı q amplitudas ı çox vaxt 50 0 C-d ə n art ı q olur. Qum örtüyü gündüzl ə r 90 0 C-d ə k q ı z ı r. İ llik ya ğ ı nt ı s ə hralar ı n çoxunda 100-200 mm, b ə zi yerl ə rd ə 50-100 mm v ə daha azd ı r (T ə kl ə -M ə kan s ə hras ı nda 9 mm), ayr ı -ayr ı rayonlarda b ə z ə n bir neç ə il ya ğ ı ş ya ğ m ı r. S ə hralar çox yerd ə bitkisizdir. Bitki örtüyünd ə efemerl ə r, efemeroidl ə r, sukkulentl ə r, halofitl ə r s ə ciyy ə vidir. Ayr ı -ayr ı s ə hra biotoplar ı n ı n faunas ı t ə rkibin ə v ə z ə nginliyin ə gör ə f ə rql ə nir. Bitki örtüyü seyr ə k oldu ğ undan otyey ə n heyvanlar kiçik qruplarla, cüt-cüt v ə t ə k g ə zirl ə r. Yeni ot yemi axtar ı b tapa bil ə n heyvanlar (antiloplar, b ə zi qu ş lar) sürü ə m ə l ə g ə tirir.. S ə hra heyvanlar ı n ı n bir qismi gec ə h ə yat ı keçirir, b ə zil ə ri q ı ş v ə yay yuxusuna gedirl ə r. Ə kinçilik yaln ı z suvarma şə raitind ə mümkündür. Az ə rbaycanda s ə hra land ş aft fraqmentl ə ri X ə z ə ryan ı hiss ə d ə (Ab ş eronda), Naxç ı van MR-in Arazboyu düz ə nlikl ə rind ə vard ı r. 7.1.7. Çaparral – yum ş aq, mülayim iqlimi olan ə razil ə rd ə yay ı lm ı ş d ı r. İ llik ya ğ murlar ı n miqdar ı 500-700 mm olub isti q ı ş dövründ ə dü ş ür. Bol q ı ş ya ğ ı ş lar ı quraql ı q yayla ə v ə z olunur. Çaparral qrupla ş malar ı a ğ aclardan ( d ə fn ə , h ə mi şə ya ş ı l pal ı d növl ə ri) v ə qal ı n sar ı r ə ngli h ə mi şə ya ş ı l yarpaql ı kollardan ibar ə tdir. Onlar Aral ı q d ə nizi sahili rayonlar ı nda, Avstraliyan ı n c ə nub sahill ə ri boyu, Kaliforniya v ə Meksikada geni ş yay ı lm ı ş d ı r. Avstraliyan ı n me şə l ə rind ə evkalipt a ğ aclar ı v ə kolluqlar dominantl ı q edir. Yan ğ ı nlar a ğ aclar ı n m ə hv olmas ı hesab ı na kolluqlar ı n üstünlük t əş kil etm ə sind ə mühüm ekoloji faktor say ı l ı r. Yay ı n sonunda ba ş ver ə n yan ğ ı nlar yamaclar ı ç ı lpaqla ş d ı r ı r. Yan ğ ı ndan sonra ilk ya ğ ı ş lar zaman ı kollar tez v ə sür ə tl ə sah ə ni tutaraq 15-20 il ə rzind ə maksimum boya çat ı r. Ya ğ ı ş l ı mövsüm noyabrdan ba ş layaraq may ı n sonuna q ə d ə r davam edir. Bu dövrd ə çaparralda qaraquyruqlu maral v ə bir çox qu ş lar ya ş ay ı r. İ sti quru yay dövrü ba ş layanda onlar ş imala da ğ rayonlar ı na köçürl ə r. Alçaq boylu çaparral me şə l ə rinin daimi sakinl ə ri azd ı r: B ə hm ə n kiçik dov ş an ı , a ğ ac siçovullar ı , burunduklar, k ə rt ə nk ə l ə l ə r, x ı rda s ə rç ə l ə r daha xarakterikdir. Vegetasiya dövrünün sonunda çoxalan qu ş v ə h əşə rat populyasiyalar ı n ı n s ı xl ı ğ ı azal ı r; yay ı n sonunda bitkil ə r quruduqda da populyasiyalar ı n say ı azal ı r. 7.1.8. Tropik bozq ı rlar v ə savannalar M ə rk ə zi v ə Şə rqi Afrika, C ə nubi Amerika v ə Avstraliyan ı n, isti vilay ə tl ə rind ə illik ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar ı 900 mm-d ə n 1500 mm- ə q ə d ə r olan ə razil ə rind ə yay ı lan a ğ ac-kol bitki örtüyü tipidir. İ lboyu ə rzind ə temperatur kifay ə t q ə d ə r yüks ə k olub, mövsümilik yaln ı z ya ğ ı nt ı lar ı n paylanmas ı il ə t ə yin olunur (rütub ə tli – ya ğ ı ş l ı mövsüml ə r v ə quru (quraql ı q) mövsüml ə r). Bu fauna v ə floran ı n mövcudlu ğ u üçün özün ə m ə xsus şə rait yarad ı r. A ğ aclar çox vaxt qal ı n qab ı ql ı olub güclü mantar qat ı na malikdir. Burada baobab növl ə ri, akasiya , palmalar , a ğ ac şə killi südl ə y ə nl ə r (kaktuslar ı n ekoloji ekvivalenti) v ə b. bitir. Ot örtüyü hündür v ə s ı x, insan üçün keçilm ə z olur ( ə sas ə n tax ı l otlar ı ). Quraql ı q dövründ ə otlar ı n torpaqüstü hiss ə si quruyur, a ğ aclar ı n yarpaqlar ı tökülür. A ğ aclar quraql ı q mövsümünün sonunda çiç ə k aç ı r, ya ğ ı ş lar ba ş layanda is ə yarpaqlay ı r. Savannalar ı n, xüsus ə n Afrikada d ı rnaql ı heyvan populyasiyalar ı n ı n (antilop, zebr, züraf ə v ə b.) müxt ə lifliyi v ə say ı na gör ə tay ı -b ə rab ə ri yoxdur. Bu heyvanlar ı ş ir, gepard (ov p ə l ə ngi) kimi y ı rt ı c ı lar ovlay ı r. Qu ş lar olduqca müxt ə lif olub, aralar ı nda iri y ı rt ı c ı lar (keç ə l k ə rk ə s), h ə mçinin ə n irisi – Afrika d ə v ə qu ş u var. Burada quraql ı q dövrd ə daha aktiv olan çoxlu reptilil ə r – ilan v ə k ə rt ə nk ə l ə l ə r, h ə mçinin ya ğ ı ş l ı dövrd ə daha çox olan h əşə ratlar vard ı r. H əşə ratlar aras ı nda çoxlu qansoranlar, onlardan ə n m əş huru sisi (yuxu x ə st ə liyinin tör ə dicisi, z ə h ə rli) v ə b. göst ə rm ə k olar. C ə nubi Afrikada a ğ ı r x ə st ə likl ə rin tör ə dicil ə rini yayan h əşə ratlar mövcuddur, onlar insan v ə heyvanlar ı n m ə rk ə zi ə s ə b sistemini pozur, dig ə r t ə hlük ə li «tropik» x ə st ə likl ə ri tör ə dir. 7.1.9. Yar ı mh ə mi şə ya ş ı l mövsümi (yarpa ğ ı n ı tök ə n) tropika me şə ekosisteml ə ri İ ld ə 800-1300 mm ya ğ ı nt ı dü şə n, uzunmüdd ə tli quraql ı q dövrü (ild ə alt ı ay) keç ə n vilay ə tl ə rd ə yay ı lm ı ş d ı r. Bu me şə l ə r Asiyan ı n v ə M ə rk ə zi Amerikan ı n tropika hiss ə si üçün s ə ciyy ə vidir. Bu me şə l ə rin üst yarusundak ı a ğ aclar q ı ş da deyil, quraql ı q mövsümünd ə yarpa ğ ı n ı tökür. Alt yarus h ə mi şə ya ş ı l a ğ ac v ə kollardan ibar ə tdir, h ə mi şə ya ş ı l a ğ aclardan palman ı göst ə rm ə k olar. 7.1.10. C ı rtdan ş am v ə ard ı c biomu (ekosistemi) 113 Böyük Hövz ə d ə , Kolorado ş tat ı nda Kolorado çay ı boyu, Yuta, Arizon, Nyu-Mexiko, Nevada v ə M ə rk ə zi Kaliforniyan ı n q ə rbind ə geni ş ə razil ə ri tutur. Burada rütub ə tlik limitl əş dirici faktor say ı l ı r, ild ə 250-500 mm ya ğ ı nt ı n ı n qeyri-b ə rab ə r paylanmas ı c ı rtdan ş am v ə ard ı c me şə l ə rinin park şə killi olmas ı n ı t ə yin edir. Ş am ı n qozalar ı v ə ard ı c ı n meyv ə l ə ri heyvanlar üçün mühüm qida m ə nb ə yidir. Z ı ğ -z ı ğ , böyük ar ı qu ş u v ə kol ar ı qu ş u oturaq qu ş lar ı n daim xarakterik növl ə ridir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|