Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yer kür ə si ekosisteml ə rinin ilkin bioloji m ə hsuldarl ı ğ ı
- 1. Yerüstü biomlar (ekosisteml ə r)
| - aqrokultur (k
ə nd t ə s ə rrüfat ı ) land ş aft ı – k ə nd t ə s ə rrüfat ı ə kin v ə s ə pinl ə ri (sah ə l ə ri) v ə ba ğ lar bura dax- ildir. - texnogen land ş aft – insan ı n texnogen f ə aliyy ə ti (güclü texniki vasit ə l ə rd ə n istifad ə ) n ə tic ə sind ə torpaq pozulmu ş , s ə naye tullant ı lar ı il ə çirkl ə nmi ş dir, iri s ə naye kompleksl ə rinin mühit ə t ə siri n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə l ə n s ə naye land ş aft ı da bura aiddir. - şə h ə r (urbanizasiya) land ş aft ı – tikintil ə r, küç ə l ə r, parklar v ə s. bura daxildir. C ə dv ə l 6.3. Yer kür ə si ekosisteml ə rinin ilkin bioloji m ə hsuldarl ı ğ ı (R.X.Uitteker ə gör ə , 1980) 108 Yerin co ğ rafi (land ş aft) t ə b ə q ə sinin s ə rh ə dl ə ri biosferin s ə rh ə dl ə ri il ə uy ğ un g ə lir. Lakin co ğ rafi t ə b ə q ə y ə h ə yat olmayan sah ə d ə daxil oldu ğ u üçün şə rti olaraq biosferi co ğ rafi t ə b ə q ə nin t ə rkibind ə olmas ı n ı q ə bul etm ə k olar. Faktiki olaraq bu ə laq ə li birlikdir. T ə bii ekosistem tipl ə rinin land ş aft yana ş ma bax ı m ı ndan ayr ı lmas ı bunu t ə sdiq edir. R.X.Uitteker ə gör ə Yer kür ə sind ə ki ekosisteml ə rin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n qiym ə tl ə ndirilm ə sind ə istifad ə olunan t ə snifat buna misal ola bil ə r (c ə dv ə l 6.3.). Land ş aft t ə b ə q ə si, h ə mçinin biosferin ə sas (ba ş ) enerji m ə nb ə yi – Gün əş radiasiyas ı d ı r. 6.3. sayl ı c ə dv ə ld ə n göründüyü kimi biosferin m ə hsuldarl ı ğ ı müxt ə lif t ə bii ekosisteml ə rin (eyni zamanda land ş aftlar ı n enerjisi) m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n c ə mind ə n ibar ə tdir. Lakin gün əş enerjisi bu m ə hsuldarl ı ğ ı t ə min ed ə r ə k Yer s ə thin ə çatan bütün enerjinin yaln ı z 2-3%-ni t əş kil edir. Enerjinin qalan ı onun fiziki-kimy ə vi parçalanmas ı nda (töküntü v ə b.) aktiv i ş tirak ı n ı n ə z ə r ə almasaq, abiotik mühit ə s ə rf olunur. Ancaq abiotik faktorlar biotik faktorlarla birlikd ə orqanizml ə rin t ə kamül inki ş af ı n ı v ə ekosistemin homeostaz ı n ı t ə yin edir. Bitki örtüyü v ə heyvanat al ə mi d ə öz növb ə sind ə güclü t ə bii komponentl ə r kimi ə traf mühit ə t ə sir göst ə r ə bilir v ə mü ə yy ə n mikromühit (mikroiqlim) yarad ı r. Bütün bunlar canl ı t ə bi ə tin, bütövlükl ə land ş aft ı n vahid enerji sah ə sind ə mövcudlu ğ unu t ə sdiq edir (c ə dv ə l 6.3.). C ə dv ə ld ə n göründüyü kimi müxt ə lfi ekosistem tipl ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı eyni olmay ı b planetd ə tutdu ğ u ə razinin ölçüsü d ə müxt ə lifdir. M ə hsuldarl ı ğ ı n müxt ə lifliyi iqlim zonall ı ğ ı , mühitin xarakterind ə n (quru, su), ekoloji faktorlar ı n lokal qaydada t ə siri v ə s. il ə ba ğ l ı d ı r. Y.Odum biosferin t ə bii ekosisteml ə rinin a ş a ğ ı dak ı t ə snifat ı n ı t ə klif etmi ş dir. 109 1. Yerüstü biomlar (ekosisteml ə r) - Arktika v ə alp tundras ı - Boreal iyn ə yarpaql ı me şə l ə r - Mülayim qur ş a ğ ı n bozq ı rlar ı (çöll ə ri, stepl ə ri) - Tropik bozq ı rlar v ə savannalar - Çaparral – q ı ş ı ya ğ ı ş l ı , yay ı quraql ı q keç ə n rayonlar - S ə hralar: otlu v ə kollu -Yar ı mh ə mi şə ya ş ı l tropik me şə (ya ğ ı ş l ı v ə quraq mövsüml ə ri ayd ı n t ə zahür olunan) - H ə mi şə ya ş ı l tropik ya ğ ı ş l ı me şə l ə r 2. Ş irinsulu ekosistem tipl ə ri - Lentik (dur ğ un sular) ekosisteml ə r: göll ə r, nohurlar v ə s. - Bataqla ş m ı ş sah ə l ə r: bataql ı qlar, bataql ı q me şə l ə ri 3. D ə niz ekosistem tipl ə ri - Aç ı q okean (pelagik) ekosistemi - Kontinental ş elfin sular ı (sahilyan ı sular) - Apvelinq rayonu (m ə hsuldar bal ı qç ı l ı ğ ı olan münbit rayonlar) - Estuar ı ekosistemi (sahilyan ı buxtalar-kiçik körf ə zl ə r, bo ğ azlar, çaylar ı n m ə ns ə bi, duzlu mar ş lar v ə b.) Biomlar ı n yay ı lma s ə rh ə dl ə ri materikl ə rin land ş aft komponentl ə ri il ə t ə yin olunur, ad ı is ə üstünlük t əş kil ed ə n bitki il ə (me şə , kol v ə b.) ifad ə olunur. Su ekosisteml ə rind ə bitki orqanizml ə ri dominantl ı q etmir, odur ki, mühitin fiziki ə lam ə tl ə ri («dur ğ un», «axar» sular, aç ı q okean v ə b.) ə sas götürülür. Yuxar ı da deyil ə nl ə r göst ə rir ki, biom s ə rh ə dl ə ri regional s ə viyy ə d ə land ş aft ı n s ə rh ə dl ə rin ə uy ğ un g ə l ə n ekosistemdir. Onun komponentl ə ri land ş aft ı n komponentl ə rind ə n ibar ə tdir, lakin onun ə sas komponenti biota say ı l ı r, burada üzvi madd ə l ə r yaradan prosesl ə r ə v ə madd ə l ə rin biokimy ə vi dövran ı na ə sas diqq ə t yetirilir. 7.1. Yerüstü biomlar (ekosisteml ə r) Stabil ekosistem canl ı orqanizml ə rl ə ə traf fiziki mühitin tarazl ı q (müvazin ə t) v ə ziyy ə ti il ə s ə ciyy ə l ə nir. Bel ə sistemin ümumi homeostaz ı onun t ə zyiql ə r ə qar ş ı müqavim ə tin ə imkan yarad ı r. M ə lum oldu ğ u kimi Yer üçün iqlim zonall ı ğ ı , bununla da yerüstü ekosisteml ə rin iqlim zonall ı ğ ı xarakterik- dir. Bütün Yer kür ə si üçün üfiqi iqlim zonall ı ğ ı ndan ba ş qa da ğ sisteml ə rind ə , h ə mçinin, ş aquli v ə ya yüks ə klik qur ş aql ı ğ ı mü ş ahid ə olunur. Da ğ sisteminin ə t ə yind ə iqlim ümumi co ğ rafi zonall ı ğ a uy ğ un g ə lir, yuxar ı ya qalxd ı qca v ə c ə nubdan ş imala h ə r ə k ə t etdikc ə qur ş aqlar d ə yi ş ir. 7.1.1. Tundra Ə sas ə n ş imal yar ı mkür ə sind ə , Arktika v ə Subarktika qur ş aqlar ı nda yay ı lm ı ş d ı r. C ə nub yar ı mkür ə sind ə An- tarktida yax ı nl ı ğ ı ndak ı adalarda kiçik sah ə l ə ri ə hat ə edir. Ş imal yar ı mkür ə sind ə Arktika s ə hralar ı zonas ı il ə ( ş m- da), me şə -tundra zonas ı (c-da) aras ı nda yerl əş ir. Eni 300-500 km- ə çatan zolaq şə klind ə Avrasiyan ı n v ə Ş imali Amerikan ı n ş imal sahill ə ri boyu uzan ı r. Tundra zonalar ı n ı n yerl əş diyi enlikl ə rd ə illik radiasiya balans ı a ş a ğ ı d ı r (8-20 kkal/sm 2 ), oktyabrdan aprel ə d ə k m ə nfidir. Q ı ş 8-9 ay (bunun 60-80 günü qütb gec ə sidir) davam edir. Orta temperatur yanvarda -5-d ə n -40 0 C-y ə q ə d ə r, iyulda 5-10 0 C-dir. İ llik ya ğ ı nt ı 200-500 mm, b ə z ə n 750 mm- ə çat ı r. Yay havan ı n nisbi rütub ə tliyinin yüks ə kliyi, tez-tez duman v ə çiskin ya ğ ı ş ı n olmas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir. Daimi donu ş luq inki ş af etmi ş dir. Çoxlu göl v ə bataql ı q var. Torpaqlar ı , ə sas ə n qleyli, tundra tiplidir. Bitki örtüyünd ə ş iby ə , mam ı r, alçaqboylu otlar, kolcuqlar v ə kolluqlar üstündür. Bitkil ə rd ə n m ə rcangil ə , d ə st ə r ə k, karlik toza ğ ac, qaragil ə ni göst ə rm ə k olar. Tundra faunas ı n ı n s ə ciyy ə vi xüsusiyy ə tl ə ri h ə yat şə raitinin s ə rtliyi il ə ə laq ə dar h ə ddind ə n art ı q yoxsullu ğ u, b ə z ə n müst ə qil cinsl ə r ə m ə xsus olan endeml ə rin olmas ı , h ə mçinin yekcinslik v ə bir çox heyvanlar ı n d ə nizl ə rl ə ə laq ə dar olmas ı (qu ş «bazarlar ı nda» ya ş ayan qu ş lar, a ğ ay ı v ə b.) v ə s.-dir. Onur ğ al ı heyvanlar ı n ə ks ə riyy ə ti q ı ş da tundran ı t ə rk edir; yaln ı z bir qismi, m ə s ə l ə n, lemminql ə r qar alt ı nda ya ş ayaraq sa ğ qal ı rlar. Tundra faunas ı n ı n t ə rkibin ə adi v ə d ı rnaql ı lemminql ə rin endem növl ə ri, ə sas ə n, tundran ı n c ə nub hiss ə sind ə ya ş ayan b ə zi tarla siçanlar ı , a ğ dov ş an, tundra tülküsü v ə g ə lincik daxildir; tülküy ə , cavanara, a ğ v ə qonur ay ı ya t ə sadüf olunur, ş imal maral ı xarakterikdir. Qu ş lardan a ğ k ə klik, tundra k ə kliyi, a ğ qaz, a ğ bayqu ş , ş imal s ə rç ə si, laplandiya yol tora ğ ay ı endem say ı l ı r. Sürün ə nl ə r azd ı r, b ə zi qurba ğ alara t ə sadüf olunur; q ı z ı lbal ı qkimil ə r çoxdur. |