Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêèë 6.11. Ôîñôîðóí äþâðàíû (Ðåéìåðñ, 1990)
- VII F Ə S İ L LAND Ş AFT Ə SASINDA B İ
- Geokimy ə vi land ş aft
- Elementar land ş aft
- Ellüvial land ş aft
- Subakval land ş aft
- Superakval land ş aft
- Mühafiz ə olunan land ş aft
- Antropogen land ş aft
|
Şə kil 6.9. T ə bi ə td ə azotun dövran ı :canl ı varl ı qlar ı n kimy ə vi çevrilm ə l ə rd ə i ş tirak ı (M ə mm ə dov, Suravegina, 2000) 105 Øÿêèë 6.10. Êöêöðäöí äþâðàíû (Ðåéìåðñ, 1990) Antrorogen f ə aliyy ə t n ə tic ə sind ə eroziya prosesinin gücl ə nm ə si,fosfor gübr ə l ə rinin yuyulub apar ı lmas ı , çir- kab sular ı n ı n ax ı d ı lmas ı dünyada fosfor ax ı nlar ı n ı n intensivliyini art ı r ı r. Bu is ə su hövz ə l ə rinin evtrofikasiyas ı - n ı n gücl ə nm ə sin ə s ə b ə b olur. Fosforun hidrosfer ə ümumdünya illik ax ı n ı 20 mln. tona yax ı nd ı r. Yer qab ı ğ ı nda fosforun miqdar ı 0,093% t əş kil edir. Bu azotun miqdar ı ndan bir neç ə d ə f ə çoxdur, lakin azotdan f ə rqli olaraq fosfor Yer qab ı ğ ı n ı n ə sas elementi say ı lm ı r, lakin onun geokimy ə vi tsiklin ə Yer qab ı ğ ı ndan çox müxt ə lif miqrasiya yollar ı , hidrosferd ə intensiv bi- oloji dövran ı v ə miqrasiyas ı daxil olur. Fosfor ə sas orqanogen element say ı l ı r. Onun üzvi birl əş m ə l ə ri bütün bit- ki v ə heyvanlar ı n h ə yat f ə aliyy ə tind ə mühüm rol oynay ı r, nuklein tur ş ular ı n ı n, mür ə kk ə b zülallar ı n, fosfolipid- l ə rin membran ı n ı n (p ə rd ə sinin) t ə rkibin ə daxil olur, bioenerji prosesl ə rinin ə sas ı n ı t əş kil edir. Fosfor canl ı mad- d ə l ə rd ə toplan ı r, burada onun miqdar ı Yer qab ı ğ ı ndan t ə xmin ə n 10 d ə f ə çoxdur. Qurunun s ə thind ə «torpaq-bit- ki-heyvan-torpaq» sistemind ə fosforun intensiv dövran ı gedir. Fosforun mineral birl əş m ə l ə ri ç ə tin h ə ll olur v ə onun t ə rkibind ə ki fosfor elementi bitkil ə r t ə r ə find ə n dem ə k olar ki, m ə nims ə nil ə bilmir; bitkil ə r ə ks ə r ə n üzvi qal ı qlar ı n parçalanmas ı zaman ı ə m ə l ə g ə l ə n fosforun asan h ə ll olunan formalar ı ndan istifad ə edir. Fosforun döv- ran ı «Quru-Dünya okean ı » sistemind ə gedir. Onun ə sas ı n ı çay ax ı nlar ı il ə fosfatlar ı n apar ı lmas ı , onlar ı n kalsiumla qar ş ı l ı ql ı t ə siri, fosforitl ə rin ə m ə l ə g ə lm ə si, vaxt ı g ə l ə nd ə yataqlar ı n ı n s ə th ə ç ı xmas ı v ə yenid ə n miqrasiya prosesl ə rin ə daxil olmas ı t əş kil edir. 106 Øÿêèë 6.11. Ôîñôîðóí äþâðàíû (Ðåéìåðñ, 1990) İ nsan öz t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tini t ə bii prosesl ə rin dövriliyini n ə z ə r ə alaraq planla ş d ı rmal ı d ı r, xüsusil ə onu ə kinçilik, otlaq heyvandarl ı ğ ı , su t ə chizat ı v ə naviqasiyada (g ə miçilikd ə ) d ə qiq n ə z ə r ə almaq laz ı md ı r. Ş umla- ma, mineral gübr ə l ə rd ə n istifad ə , neft v ə a ğ ı r metallarla çirkl ə nm ə torpaq faunas ı n ı olduqca kasadla ş d ı r ı r. Bu zaman normal qida z ə ncirl ə rinin h ə lq ə l ə ri v ə biokimy ə vi tsikll ə r pozulur, h ə tta tamamil ə s ı radan ç ı x ı r. M ə lum oldu ğ u kimi Biosfer ə ozon s ə thin ə kimi atmosferin bir hiss ə si (20-25 km), litosferin üst hiss ə si, ə sas ə n a ş ı nma ged ə n qab ı q (orta hesabla 2-3 km) v ə bütün hidrosfer (okean ı n dibind ə n 1-2 km a ş a ğ ı ) daxildir. Biosferin ümumi qal ı nl ı ğ ı 40 km- ə çata bil ə r. A ş a ğ ı dak ı f ə sill ə rd ə biosferin t ə bii ekosisteml ə rinin t ə snifat ı , onun ayr ı -ayr ı hiss ə l ə rinin (atmosfer, hidrosfer, li- tosfer) geni ş xarakteristikas ı , müasir v ə ziyy ə ti, antropogen faktorlar ı n t ə siri n ə tic ə sind ə d ə yi ş m ə si (pozulmas ı ) v ə onlar ı n yax ş ı la ş d ı r ı lmas ı istiqam ə tind ə müvafiq t ə dbirl ə r t ə klif olunur. 107 VII F Ə S İ L LAND Ş AFT Ə SASINDA B İ OSFER İ N T Ə B İİ EKOS İ STEML Ə R İ N İ N T Ə SN İ FATI Biosferin t ə bii sisteml ə rinin t ə snifat ı land ş aft istiqam ə tind ə yana ş ma ğ a ə saslan ı r, bel ə ki, ekosisteml ə r Ye- rin co ğ rafi (land ş aft) örtüyünü (t ə b ə q ə sini) ə m ə l ə g ə tir ə n t ə bii co ğ rafi land ş aftlar ı n ayr ı lmaz hiss ə sidir. Biogeo- senozlar (ekosisteml ə r) Yer s ə thind ə biosferin ə sas ı n ı t əş kil ed ə n biosferi ə m ə l ə g ə tirir, V. İ .Vernadski onu «h ə yat t ə b ə q ə si», V.N.Sukaçov is ə «biogeosenotik örtük» adland ı rm ı ş d ı r. Land ş aft (co ğ rafi land ş aft) – t ə bii co ğ rafi kompleks olub burada bütün ə sas komponentl ə r (litosferin üst horizontlar ı , relyef, iqlim, sular, torpaq, biota) mür ə kk ə b qar ş ı l ı ql ı ə laq ə d ə dir v ə inki ş af s ə viyy ə sin ə gör ə eyni- cinsli vahid sistem ə m ə l ə g ə tirir. Ekologiyada land ş aft bax ı m ı ndan yana ş ma h ə r ş eyd ə n önc ə t ə bi ə td ə n istifad ə m ə qs ə dil ə böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir. M ə n şə yin ə gör ə iki ə sas land ş aft tipi ayr ı l ı r – t ə bii v ə antropogen. T ə bii land ş aft yaln ı z t ə bii faktorlar ı n t ə siri alt ı nda formala ş ı r. A ş a ğ ı dak ı t ə bii land ş aftlar ayr ı l ı r: Geokimy ə vi land ş aft (Pol ı nov, 1956) – kimy ə vi elementl ə rin v ə birl əş m ə l ə rin eyni t ə rkib v ə miqdara ma- lik olan yer sah ə sidir. H ə r geokimy ə vi land ş afta mü ə yy ə n tip elementl ə rin v ə birl əş m ə l ə rin miqrasiyas ı m ə zsusdur. Elementar land ş aft (Pol ı nov, 1915) – eyni cinsli süxurda, eyni relyef elementind ə yerl əşə r ə k bir bitki assosiasiyas ı v ə bir torpaq tipi il ə s ə ciyy ə l ə nir. Elementar land ş aft ellüvial, subakval v ə superakval adl ı üç tip ə ayr ı l ı r. Ellüvial land ş aft – relyefin t ə p ə lik (yüks ə klik) elementl ə rind ə formala ş ı r. Madd ə l ə r v ə enerji atmosferd ə n daxil olur. Elementl ə rin apar ı lmas ı prosesi h ə m s ə thi su ax ı mlar ı il ə h ə ll olmu ş şə kild ə , h ə m d ə sülb madd ə l ə rin a ş a ğ ı ya do ğ ru yerini d ə yi ş m ə si n ə tic ə sind ə ba ş verir. Subakval land ş aft – relyefin m ə nfi formalar ı nda yaran ı r. Burada ellüvial v ə superakval land ş aftlardan madd ə l ə rin toplanmas ı prosesi üstünlük t əş kil edir. Superakval land ş aft – ellüvial v ə superakval land ş aftlar aras ı v ə ziyy ə t da ş ı y ı r. Burada h ə m madd ə l ə rin daxil olmas ı (xaricd ə n v ə ellüvial land ş aftlardan), h ə m d ə onlar ı n subakval land ş aftlara apar ı lmas ı ba ş verir. Mühafiz ə olunan land ş aft – burada mü ə yy ə n t ə yin olunmu ş qaydada t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tinin ham ı s ı v ə ya ayr ı -ayr ı növl ə ri qada ğ an olunur. Haz ı rda quruda antropogen land ş aftlar üstünlük t əş kil edir. Antropogen land ş aft – bu land ş aft tipind ə insan f ə aliyy ə tinin t ə siri n ə tic ə sind ə ilkin t ə bii land ş aft d ə yi şə r ə k t ə bii komponentl ə rin ə laq ə l ə ri pozulmu ş dur. Bura a ş a ğ ı dak ı land ş aftlar daxildir: Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|