Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Genetik resurslar xüsusi ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Mineral resurslar
- - Su resurslar ı
- - Hidroenerji resurslar ı
- - Faydal ı qaz ı nt ı lar
- Potensial t ə bii resurslar
| 8.4. Yerin t
ə bii resurslar ı – insan ı n h ə yat faktoru kimi Resurs dedikd ə öz ehtiyac ı n ı v ə arzular ı n ı t ə min etm ə k üçün insan ı n t ə bii mühitd ə n ə ld ə etdikl ə ri h ə r bir ş ey n ə z ə rd ə tutulur. İ nsan ı n t ə l ə bat ı n ı maddi v ə m ə n ə vi t ə l ə bata bölm ə k olar. T ə bii resurslardan istifad ə etdikd ə o, mü ə yy ə n q ə d ə r insan ı n m ə n ə vi t ə l ə bat ı n ı da öd ə yir. M ə s ə l ə n, estetik («t ə bi ə tin göz ə ll ə yi»), rekreasiya v ə s. Lakin onun ə sas t ə yinat ı , m ə qs ə di – insan ı n maddi t ə l ə bat ı n ı öd ə m ə kdir, y ə ni maddi nem ə tl ə r yaratmaqd ı r. Bel ə likl ə , t ə bii resurs dedikd ə , o, t ə bii obyektl ə r v ə hadis ə l ə r olub, insan onlardan maddi nem ə t kimi istifad ə edir. Bu is ə b əşə riyy ə tin mövcudlu ğ unu saxlamaqla yana ş ı , h ə m d ə t ə dric ə n h ə yat ı n keyfiyy ə tinin yüks ə lm ə sini t ə min edir. İ nsan t ə r ə find ə n istifad ə edil ə n t ə bii resurslar olduqca müxt ə lif olub, onlar ı n t ə yinat ı , m ə n şə yi, istifad ə üsullar ı müxt ə lifdir. Bu is ə onlar ı mü ə yy ə n istiqam ə td ə sisteml əş dirm ə yi t ə l ə b edir. T ə bii resurslar ı t ə snifatla ş d ı rmaq üzr ə bir neç ə yana ş malar mövcuddur. Onlar a ş a ğ ı dak ı lard ı r. M ə n şə yin ə gör ə t ə bii resurslar bioloji, mineral v ə energetik resurslara bölünür. Bioloji resurslar – bura biosferin bütün canl ı mühit ə m ə l ə g ə tir ə n komponentl ə ri (produsentl ə r, konsumentl ə r v ə redusentl ə r v ə onlarla ba ğ l ı genetik resurslar) daxildir (Peymers, 1990). Onlar insanlar ı n maddi v ə m ə n ə vi nem ə tl ə rinin m ə nb ə yi say ı l ı r. Bura m ə d ə ni bitkil ə r, ev heyvanlar ı , m ə nz ə r ə li land ş aftlar, mikroorqanizml ə r, bitki resurslar ı , heyvanat al ə mi resurslar ı v ə s. aiddir. Genetik resurslar xüsusi ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Mineral resurslar – Bura litosferi t əş kil ed ə n istifad ə üçün yararl ı bütün madd ə l ə r daxildir. Onlar 125 t ə s ə rrüfatda mineral xammal, yaxud yanacaq kimi istifad ə olunur. Mineral xammal filiz hal ı nda olub ondan metal al ı n ı r v ə qeyri filiz hal ı nda olub, ondan qeyri metal komponentl ə r (fosfor v ə b.) ə ld ə edilir, yaxud da tikinti material ı kimi istifad ə olunur. Mineral ehtiyatlar yanacaq kimi (da ş kömür, neft, qaz. qaynar ş istl ə r, torf, oduncaq, atom enerjisi) istifad ə edilm ə kl ə yana ş ı , buxar v ə elektrik ə ld ə etm ə k üçün müh ə rrikl ə rd ə enerji m ə nb ə yi rolunu oynay ı rsa, onlar yanacaq-energetik resurslar adlan ı r. Energetik resurslar . Gün əş v ə kosmos, atom-energetikas ı , yanacaq- energetikas ı , termal v ə dig ə r enerji m ə nb ə l ə rinin m ə cmusu energetik resurslar adlan ı r. İ stehsalatda istifad ə olunmas ı na gör ə t ə bii resurslar ı a ş a ğ ı dak ı t ə snifata ay ı r ı rlar: - Torpaq fondu . H ə r hans ı bir ölk ə , rayon, yaxud bütün dünya ə razil ə rind ə ki torpaqlar öz t ə yinat ı na gör ə a ş a ğ ı dak ı qruplara daxil olur: k ə nd t ə s ə rrüfat ı , ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə ri, qeyri k ə nd t ə s ə rrüfat ı t ə yinatl ı (s ə naye, n ə qliyyat, da ğ -m ə d ə n v ə b.). Dünyan ı n torpaq fondu – 13,4 milyard hektar t əş kil edir. K ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı resurslar ı na aid olan t ə bii elementl ə r k ə nd t ə s ə rrüfat ı m ə hsulu ə ld ə etm ə kd ə i ş tirak edir: a) aqroiqlim resurslar ı – m ə d ə ni bitkil ə rin böyüm ə v ə inki ş af ı na laz ı m olan istilik v ə rütub ə tlik; b) torpaq resurslar ı . - Bitki örtüyü fondu – Qurunun torpaq fondunun bir hiss ə si olub bura me şə fondu v ə otlaqlar daxildir. Bu ə razil ə rd ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı v ə xüsusi mühafiz ə olunan obyektl ə r (qoruq v ə b.) t əş kil olunur v ə bunlar bioloji resurslar ı n bir hiss ə si say ı l ı r. - Su resurslar ı - T ə s ə rrüfatda müxt ə lif m ə qs ə dl ə r üçün istifad ə edil ə n yeralt ı v ə yerüstü sular ı n m ə cmusu ( ə sas m ə nb ə yi çay sular ı hesab edil ə n ş irin su resurslar ı xüsusi ə h ə miyy ə t k ə sb edir). - Hidroenerji resurslar ı – Çay sular ı v ə okean ı n qabarma – ç ə kilm ə f ə aliyy ə ti v ə b. - Fauna resurslar ı – Ekoloji tarazl ı ğ ı pozmadan insan t ə r ə find ə n istifad ə olunan su, me şə v ə ba ş qa yerl ə rd ə m ə skunla ş an heyvanlar. - Faydal ı qaz ı nt ı lar (filiz, qeyri-filiz, yanacaq-energetik) – T ə s ə rrüfatda istifad ə oluna bil ə n Yer qab ı ğ ı nda minerallar ı n t ə bii toplanmas ı . Toplanan faydal ı qaz ı nt ı lar, onlar ı n yataqlar ı n ı ə m ə l ə g ə tirir, onlar ı n ehtiyat ı s ə naye ə h ə miyy ə ti da ş ı mal ı d ı r. İ nsan t ə r ə find ə n istifad ə edilm ə vaxt ı na gör ə t ə bii resurslar real v ə potensial resurslara bölünür. Real re- surslara haz ı rda insanlar ı n istehsalat prosesind ə istifad ə etdiyi resurslar aiddir. Bunlara misal olaraq ilk növb ə d ə istifad ə olunan torpaqlar, müxt ə lif bitkil ə r, ov bal ı qlar ı , istehsal olunan neft, da ş kömür, qaz, elektrik enerjisi v ə s. daxildir. M ə lum oldu ğ u kimi, insanlar özünün ilk inki ş af dövründ ə torpaq, bitki v ə heyvanat al ə mind ə n primitiv istifad ə etmi ş , sonralar is ə insan texnika il ə silahlanaraq heyvan, qu ş , bal ı q, ovlam ı ş , me şə l ə ri q ı rm ı ş , torpa ğ ı bec ə rmi ş , daha sonra neft, da ş kömür, qaz istehsal etmi ş , yax ı n zamanlarda is ə atom enerjisind ə n istifad ə etm ə y ə ba ş lam ı ş d ı r. Potensial t ə bii resurslar is ə mü ə yy ə n s ə b ə bl ə rd ə n insan t ə r ə find ə n ( ə sas ə n texniki s ə b ə bd ə n) ya istifad ə edilmir, yaxud da kifay ə t d ə r ə c ə d ə istifad ə olunmur. Bura Gün əş enerjisi ş üalar ı , d ə niz qabarma – ç ə kilm ə l ə ri, kül ə k v ə b. aiddir. Bura insan t ə r ə find ə n m ə nims ə nil ə bilm ə y ə n planetl ə ri, m ə s ə l ə n, Ay planetini d ə aid etm ə k olar. T ə bii resurslar elementar v ə ya sad ə v ə kompleks v ə mür ə kk ə b resurslara ayr ı l ı r. Elementar resurslar t ə rkibin ə gör ə yekcins (oksigen, hidrogen, d ə mir, kül ə k enerjisi v ə s.), kompleks resurslar is ə bir neç ə elementd ə n t əş kil olunur, m ə s. atmosfer havas ı , torpaq, su, filiz, da ş kömür v ə b. M ə lum oldu ğ u kimi, insan öz t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tind ə t ə bii resurslara t ə sir göst ə rir. Bu s ə b ə bd ə n onlar ı n çoxu azal ı r v ə son n ə tic ə d ə tamamil ə tük ə n ə bil ə r. Odur ki, t ə bii resurslar ı n uçotu apar ı ld ı qda v ə onlar t ə s ə rrüfat üçün ə ld ə edildikd ə onlar ı n ehtiyat ı n ı n tük ə nm ə si anlay ı ş ı ndan istifad ə olunur. Buna gör ə t ə bii resurslar ı n bel ə t ə snifat ı ekoloji t ə snifat da adlan ı r. Bütün t ə bii resurslar tük ə nm ə d ə r ə c ə sin ə gör ə iki qrupa bölünür: Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|