Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antropogen ekosisteml ə r
- (Miller ə gör ə , 1993) T ə bii ekosisteml ə
| İ
qlim resurslar ı dedikd ə , konkret ə razi v ə regionun malik oldu ğ u istilik v ə rütub ə t ehtiyat ı ba ş a dü ş ülür (E.P.Romanova v ə b., 1993). Mövsüm v ə ə razi üzr ə istilik, xüsusil ə rütub ə tlik qeyri-b ə rab ə r paylanm ı ş d ı r. Havan ı n temperaturu -90 0 C-d ə n +80 0 C aras ı nda t ə r ə ddüd edir, h ə rç ə nd Yer üçün orta temperatur t ə xmin ə n +15 0 C t əş kil edir. Quru, bütövlükd ə atmosfer rütub ə tliyi il ə d ə pis t ə min olunmay ı b: onun s ə thin ə h ə r il orta hesabla 119 min km 3 ya ğ ı nt ı dü ş ür. Lakin b ə zi rayonlara ild ə 12000 mm-d ə n art ı q ya ğ ı nt ı dü ş düyü halda, el ə geni ş ə razil ə r d ə vard ı r ki, ora 50 … 100 mm-d ə n d ə az ya ğ ı nt ı dü ş ür. Ə traf mühitd ə su v ə havan ı n miqdar ı praktiki olaraq azalm ı r, lakin insan f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə onlar keyfiyy ə tc ə pisl əşə v ə istifad ə si m ə hdudla ş a bil ə r. M ə s ə l ə n, suyun miqdar ı azalmasa da, içm ə li suyun miqdar ı azal ı r. Bu t ə bii resurslar yaln ı z müasir texnika v ə texnologiyan ı n köm ə yi il ə (suyun, tozun, qaz ı n t ə mizl ə nm ə si, h ə mçinin s ə hiyy ə -gigiyena i ş l ə ri) tük ə nm ə z qala bil ə r. 128 IX F Ə S İ L ANTROPOGEN EKOS İ STEML Ə R 9.1. İ nsan v ə ekosisteml ə r İ nsan t ə bii ə traf mühitd ə h ə yat u ğ runda konkret mübariz ə d ə özünün süni antropogen ekosisteml ə rini yarad ı r. T ə xmin ə n on min il ə vv ə l o, t ə bi ə tin sovqatlar ı n ı toplayan «adi» konsumentlikd ə n ə l ç ə kib, bilavasit ə öz ə m ə k f ə aliyy ə ti il ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı (bitkiçilik, heyvandarl ı q) yaradaraq bu sovqatlar ı özü ə ld ə etm ə y ə ba ş lad ı . K ə nd t ə s ə rrüfat ı modelin ə yiy ə l ə n ə r ə k insan t ə xmin ə n 200 il ə vv ə l s ə naye inqilab ı na yax ı nla ş d ı . Müasir m ə rh ə l ə d ə o, daim artan t ə l ə bat ı n ı öd ə m ə k üçün t ə bii ekosisteml ə ri d ə iy ş m ə y ə v ə özü ist ə m ə s ə d ə , h ə tta onu da ğ ı tmaq m ə cburiyy ə tind ə qald ı . Enerji – h ə m t ə bii, h ə m d ə antropogen ekosisteml ə rin ə z ə l dövrl ə rd ə n h ə r ə k ə tverici qüvv ə si olmu ş dur. Bu sisteml ə rin energetik resurslar ı h ə m tük ə nm ə z – Gün əş , kül ə k, qabarma, h ə m d ə tük ə n ə n – yanacaq-energetik (da ş kömür, neft, qaz v ə b.) ola bil ə r. Yanacaqdan istifad ə ed ə r ə k insan sistem ə enerji ə lav ə ed ə bil ə r v ə ya h ə tta onu enerji il ə t ə min ed ə bil ə r. Mövcud ekosisteml ə rin göst ə ril ə n energetik xüsusiyy ə tl ə rin ə ə saslan ı b, Y.Odum (1986) onlar ı n t ə snifat ı n ı t ə klif ed ə r ə k, dörd «fundamental ekosistem» tipi ay ı r ı r: 1. Gün əş l ə h ə r ə k ə t ə g ə tiril ə n t ə bii ekosisteml ə r; 2. Gün əş l ə h ə r ə k ə t ə g ə tiril ə n v ə dig ə r t ə bii m ə nb ə l ə rl ə yard ı m olunan ekosisteml ə r; 3. Gün əş l ə h ə r ə k ə t ə g ə tiril ə n v ə insan t ə r ə find ə n yard ı m olunan ekosisteml ə r; 4. Yanacaqla (yeralt ı qaz ı nt ı lar, üzvi v ə ya nüv ə ) h ə r ə k ə t ə g ə tiril ə nl ə r. Bu t ə snifat prinsipc ə biom t ə snifat ı ndan f ə rql ə nib mühitin xass ə l ə rin ə ə sasland ı ğ ı ndan ekosistemin struktu- runa ə saslan ı r. Bununla bel ə , bu t ə snifat biom t ə snifat ı n ı tamamlay ı r. 1-ci v ə 2-ci tipl ə ri t ə bii ekosisteml ə r ə , 3- cü v ə 4-cü tipl ə ri is ə antropogen ekosisteml ə r ə aid etm ə k laz ı md ı r. Birinci ekosistem tipin ə okeanlar, yüks ə k da ğ l ı q me şə l ə ri aid olub Yer Planetind ə h ə yat ı n t ə min olunmas ı n ı n ə sas ı hesab edilir (enerji ax ı n ı orta hesabla ild ə 0,2 kkal/sm 2 ). İ kinci ekosistem tipin ə d ə nizl ə rin estuaril ə ri, çay ekosisteml ə ri, «ya ğ ı ş l ı » me şə l ə r aiddir. Onlar qabarma dal ğ alar ı n ı n, ax ı nlar ı n v ə kül ə yin enerjisi il ə d ə qidalan ı rlar (yararlan ı rlar). Enerji ax ı n ı orta hesabla ild ə 2 kkal/sm 2 t əş kil edir. Birinci tip ekosisteml ə r fauna v ə floran ı n yüks ə k s ı xl ı ğ ı n ı saxlama ğ a qabil olmasalar da, onlar olduqca böyük sah ə tutur. Yaln ı z okeanlar Yer kür ə sinin 70% ə razisini z ə bt edir. Onlar t ə r ə find ə n yaln ı z Gün əş in enen- jisi h ə r ə k ə t ə g ə tirilir v ə Planetd ə h ə yat ı n t ə minat şə raitini stabill əş dirici v ə saxlay ı c ı s ı n ı n ə sas ı say ı l ı r. İ kinci tip ə aid olan ekosisteml ə r yüks ə k t ə bii m ə hsuldarl ı ğ a malikdir, çünki burada ya ş ayan orqanizml ə r (m ə s ə l ə n estuaril ə rd ə ) qabarma v ə ax ı nlar ı n, ya ğ ı ş l ı me şə l ə rd ə is ə kül ə k v ə ya ğ ı ş ı n ə lav ə enerjisind ə n istifad ə etm ə y ə uy ğ unla ş m ı ş lar. Bu sisteml ə rin «istehsal etdiyi» ilkin biokütl ə onlar ı n özl ə rini saxlamaqlar ı na çatmaqla yana ş ı , bu m ə hsulun bir hiss ə si dig ə r sisteml ə r ə apar ı l ı r, yaxud toplan ı r. Bel ə likl ə , t ə bii ekosisteml ə r insan t ə r ə find ə n heç bir qay ğ ı göst ə rilm ə d ə n v ə x ə rc ç ə kilm ə d ə n öz h ə yat qabiliyy ə tini saxlay ı r v ə inki ş af edir. Bununla bel ə , bu ekosisteml ə rd ə xeyli miqdarda qida m ə hsullar ı v ə dig ə r materiallar yaran ı r, bu is ə insan ı n özünün h ə yat ı üçün z ə ruridir. Ə n ba ş l ı cas ı is ə , m ə hz burada havan ı n böyük h ə cmi t ə mizl ə nir, dövrana ş irin su qay ı d ı r, iqlim formala ş ı r v ə s. Antropogen ekosisteml ə r is ə tamamil ə ba ş qa cür f ə aliyy ə t göst ə rir. Bura 3-cü tip ə aid olan ekosisteml ə r yaln ı z Gün əş enerjisi hesab ı na deyil, h ə mçinin insan t ə r ə find ə n t əş kil edilmi ş (verilmi ş ) yanacaq formas ı nda dotasiyan ı n hesab ı na qida m ə hsullar ı v ə lifli materiallar istehsal ed ə n aqroekosisteml ə r, akvakulturlar daxil- dir. Bu sisteml ə r t ə bii sisteml ə r ə ox ş ay ı r, çünki vegetasiya dövründ ə m ə d ə ni bitkil ə rin inki ş af ı t ə bii proses olub onlara t ə bii Gün əş enerjisi il ə h ə yat verilir. Lakin torpaq haz ı rl ı ğ ı , s ə pin, m ə hsulun y ı ğ ı lmas ı v ə s. insan ı n enerji s ə rfidir. H ə m d ə , insan praktiki olaraq t ə bii ekosistemi bütövlükl ə d ə yi ş ir, h ə r ş eyd ə n ə vv ə l ekosistemi sad ə l əş dirir, y ə ni növ müxt ə lifliyi azal ı r v ə b ə z ə n güclü sad ə l əş mi ş monokultura sistemin ə çevrilir (c ə dv ə l 9.1). C ə dv ə l 9.1 T ə bii v ə sad ə l əş mi ş antropogen ekosisteml ə rin müqayis ə si (Miller ə gör ə , 1993) T ə bii ekosisteml ə Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|