Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aqroekosisteml ə r
- Aqrosenozlar
- Aqrar land ş aft
| ba
ş l ı ca vasit ə si, qida m ə hsullar ı n ı n ə sas m ə nb ə yidir. D ə niz v ə süni istehsal sah ə l ə ri (hidroponika, istixanalar) qida m ə hsulunun ə ld ə edilm ə sind ə olduqca az rola malikdir. Okeandan insan 30-40 mln. tona yax ı n d ə niz bal ı ğ ı , onur ğ as ı z heyvanlar v ə yosun ə ld ə edir. Quruda haz ı rda 80 min qida bitkisi növü mövcuddur, b əşə riyy ə t is ə ə sas ə n c ə mi 30 k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkisi il ə qidalan ı r. Bu ğ da, düyü (ç ə ltik), qar ğ ı dal ı , kartof ə sas bitki say ı l ı b, daha yüks ə k m ə hsuldarl ı ğ ı il ə seçilir. FAO-nun m ə lumat ı na gör ə Avrasiya, Avstraliya, Afrika v ə Amerikan ı n torpaqlar ı ndan h ə r il 300 mln. tona yax ı n bu ğ da, bir o q ə d ə r d ə düyü, 250 mln. ton qar ğ ı dal ı , 200 mln. ton arpa, v ə l ə mir, çovdar, 100 mln. ton kal ı ş (sorqo), dar ı , 300 mln. ton kartof, 100 mln. ton meyv ə , 60 mln. ton paxlal ı lar, 30 mln. ton pomidor v ə so ğ an, 60 mln. ton t ə miz şə k ə r, 20 mln. ton bitki ya ğ ı , 100 mln. ton ə t, 400 mln. ton süd al ı n ı r. K ə nd t ə s ə rrüfat ı meydana g ə lm ə mi ş d ə n bütün yerüstü fotosintez ed ə n bitkil ə r v ə heyvanlar 100 mln. ə halinin mövcudlu ğ unu saxlaya bil ə rdi. K ə nd t ə s ə rrüfat ı inki ş af etdikc ə torpaqlar ı n 10%-i insan t ə r ə find ə n ş umlanm ı ş , gübr ə l ə nmi ş , suvar ı lm ı ş d ı r. XX ə srin 90-ci ill ə rind ə bu torpaqlar 5 milyard insan ı n ya ş amas ı n ı t ə min edirdi. Oturaq k ə nd t ə s ə rrüfat ı yarand ı qdan sonra neolitin ba ş lan ğ ı c ı nda (b.e. ə . 1-8 minillikl ə rd ə ) insan ı n biosfer ə t ə siri köç ə ri t ə s ə rrüfata nisb ə t ə n bir neç ə qat yüks ə lir. İ nsanlar ı n m ə nims ə diyi rayonlarda ə hali sür ə tl ə art ı r. Bitkil ə rin bec ə rilm ə si üçün torpa ğ ı n haz ı rlanmas ı üsullar ı v ə mal-qaran ı n saxlanma texnologiyas ı t ə kmill əş dirilir. Öt ə n dövr ə rzind ə ba ş verim ş d ə yi ş iklikl ə r ikinci texniki inqilab adlan ı r. K ə nd t ə s ə rrüfat ı n ı n inki ş af ı çox vaxt geni ş ə razil ə rd ə ilkin bitki örtüyünün tamamil ə m ə hv edilm ə si il ə mü ş ahid ə olunurdu. Qida üçün faydal ı olan bitki növl ə ri olan kiçik sah ə l ə r insanlar t ə r ə find ə n saxlan ı l ı r v ə bu növl ə r t ə dric ə n m ə d ə nil əş dirilir v ə onlar ı n daimi yerd ə bec ə rilm ə si t əş kil olunur. K ə nd t ə s ə rrüfat ı n ı n geni ş l ə nm ə si yerüstü t ə bii ekosisteml ə r ə böyük, çox vaxt is ə faci ə li t ə sir göst ə rir. Geni ş ə razil ə rd ə me şə l ə rin m ə hv edilm ə si, mülayim v ə tropik zonalarda torpaqdan s ə m ə r ə li istifad ə edilm ə m ə si tarix ə n formala ş m ı ş ekosisteml ə rin bird ə f ə lik da ğ ı lmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. T ə bii biosenozlar ı n, ekosisteml ə rin, land ş aftlar ı n yerind ə aqrosferl ə r, aqroekosisteml ə r, aqrosenozlar, aqrar land ş aftlar meydana g ə lir. Aqrosfer – insan ı n k ə nd t ə s ə rrüfat ı f ə aliyy ə ti il ə yer ə razisind ə d ə yi ş ilmi ş bütün sah ə l ə rin m ə cmusunu ə ks etdir ə n qlobal sistemdir. Aqroekosisteml ə r – k ə nd t ə s ə rrüfat ı f ə aliyy ə ti prosesind ə insan t ə r ə find ə n d ə yi ş diril ə n ekosisteml ə rdir. Bura k ə nd t ə s ə rrüfat ı tarlalar ı , ba ğ lar, üzümlükl ə r, tarlaqoruyucu me şə zolaqlar ı v ə s. aiddir. Aqroekosisteml ə rin ə sas ı aqrosenozlar hesab olunur. Aqrosenozlar – k ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı torpaqlar ı nda k ə nd t ə s ə rrüfat ı m ə hsullar ı ə ld ə etm ə k m ə qs ə dil ə yarad ı lan biosenozlard ı r. Bu biosenozlar münt ə z ə m olaraq insan t ə r ə find ə n saxlanm ı ş biotik qrupla ş malar olub, ekoloji bax ı mdan az davaml ı , lakin yüks ə k m ə hsuldar bir v ə ya bir neç ə seçilmi ş bitki v ə ya heyvan növl ə ridir (çe ş idl ə r, cinsl ə r). Aqrar land ş aft . Land ş aft ı n (bozq ı r, tayqa, ç ə m ə n, me şə v ə s.) k ə nd t ə s ə rrüfat ı n ı n t ə siri il ə d ə iy ş il ə r ə k formala ş an ekosisteml ə r aqroland ş aft adlan ı r. XX ə srin ə vv ə ll ə rin ə q ə d ə r aqroekosisteml ə r kifay ə t q ə d ə r müxt ə lif olmu ş dur: xam torpaqlar, me şə l ə r. çoxsah ə li oturaq t ə s ə rrüfatlar ı olan rayonlar az d ə yi ş ikliy ə m ə ruz qalm ı ş d ı r. Aqroekosisteml ə r öz ilkin nümay ə nd ə l ə rin ə (yaban ı bitkil ə r) malik idi, insanlar bu bitkil ə rl ə bilavasit ə ov v ə ev heyvanlar ı n ı yem ə kl ə dolay ı s ı yolla qidalanm ı ş lar. İ lkin bitkil ə r – avtotroflar insanlar ı bitki lifl ə ri v ə me şə materiallar ı il ə t ə min edirdi. İ nsan bu ekosisteml ə rin ə sas konsumenti say ı l ı rd ı , burada h ə mçinin çoxlu miqdarda v ə h ş i v ə ev heyvanlar ı böyük kütl ə t əş kil edirdi, insan t ə r ə find ə n istifad ə olunan m ə hsullar tullant ı lara transformasiya olunur, onlar is ə redusentl ə r v ə ya destruktorlarla parçalanaraq v ə h ə zm edil ə r ə k sad ə madd ə l ə r ə (nitratlar, fosfatlar, dig ə r mineral birl əş m ə l ə r) çevrilir, onlar is ə fotosintez prosesind ə yenid ə n avtotroflar t ə r ə find ə n istifad ə olunur. Torpaq v ə suyun özünüt ə mizl ə m ə prosesi tam gedirdi v ə ekosistemd ə madd ə l ə rin dövran ı pozulmurdu. 131 İ nsan ı n qidalanmas ı zaman ı madd ə l ə r mübadil ə si prosesind ə kimy ə vi enerji şə klind ə ald ı ğ ı gün əş enerjisinin ax ı n ı (adamba ş ı na sutkada 4000 kkal), insan ı n istilik (odun yand ı rmas ı ) v ə mexaniki (ç ə kici qüvv ə ) şə klind ə t ə xmin ə n istifad ə etdiyi enerjinin miqdar ı na b ə rab ə r idi. XIX ə sr ə kimi aqrar sivilizasiya prosesind ə bir vegetasiya dövrü ə rzind ə ilkin konsumentl ə r t ə r ə find ə n toplanan, h ə mçinin çox ill ə r ə rzind ə a ğ aclar t ə r ə find ə n akkumulyasiya olunan enerjid ə n istifad ə olunurdu. Bir insan t ə r ə find ə n istifad ə olunan enerjinin ümumi miqdar ı (22000 kkal/sutka), insan ı n neolit dövründ ə istifad ə etdiyi enerjid ə n c ə mi iki d ə f ə (sutkada 10000 kkal- ə q ə d ə r) art ı q t əş kil edirdi. Bel ə likl ə , aqrar sivilizasiya t əşə kkül tapd ı ğ ı zaman insan ekosistemi yüks ə k s ə viyy ə y ə - homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen d ə yi ş m ə sin ə baxmayaraq, insan f ə aliyy ə ti biogeokimy ə vi dövrana daxil idi v ə o, biosferd ə enerji ax ı n ı n ı d ə yi ş dirmirdi. XX ə srd ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı n ı n artmas ı n ı n t ə siri n ə tic ə sind ə Yerin biosferinin b ə rpa olunmaz qlobal d ə iy ş m ə si k ə skin gücl ə ndi. XX ə srin 70-90-c ı ill ə rind ə intensiv texnologiyan ı n (monokultura, yüks ə k m ə hsuldar mühafiz ə olunmayan bitki çe ş idl ə ri, aqrokimy ə vi madd ə l ə r) t ə tbiq olunmas ı su v ə kül ə k eroziyas ı , t ə krar ş orla ş ma, torpa ğ ı n gücd ə n dü ş m ə si, torpa ğ ı n deqradasiyas ı , edafon v ə mezofaunan ı n kasatla ş mas ı , me şə lik faizinin azalmas ı , ş umlanan sah ə l ə rin artmas ı v ə s. il ə mü ş ayi ə t olunur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|