Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nisbi b ə rpa olunan v ə ya m ə hdud b ə rpa olunan
- «nisbi b ə rpa olunan»
| tük
ə n ə n v ə tük ə nm ə y ə n ( şə kil 8.2). Tük ə n ə n t ə bii resurslar . Yer qab ı ğ ı nda v ə ya land ş aft mühitind ə ə m ə l ə g ə lir, lakin onlar ı n h ə cmi v ə yaran- ma sür ə ti zaman ı n geoloji ş kalas ı il ə ölçülür. Bununla bel ə , insan t ə r ə find ə n onlar ı n istifad ə sinin h ə cmi t ə bii b ə rpas ı sür ə tini olduqca keçir. Bunun n ə tic ə sind ə bu t ə bii resurslar ı n tük ə nm ə si qaç ı lmazd ı r. Tük ə n ə n resurslar ı n qrupuna müxt ə lif sür ə tl ə v ə müxt ə lif h ə cml ə ə m ə l ə g ə l ə n resurslar daxildir. Bu bax ı mdan, tük ə n ə n resurslar b ə rpa oluna bilm ə y ə n, b ə rpa olunan v ə nisb ə t ə n b ə rpa oluna bil ə n növl ə r ə ayr ı l ı r. 126 Şə kil 8.2. B ə rpa olunmas ı na gör ə t ə bii resurslar ı n t ə snifat ı B ə rpa oluna bilm ə y ə n resurslara dem ə k olar ki, bütün mineral v ə qism ə n torpaq resurslar ı aiddir. Faydal ı qaz ı nt ı lar yer qab ı ğ ı n ı n d ə rinlikl ə rind ə daim filizyaranma prosesl ə ri n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lir. Lakin bu resurslar ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə olduqca uzun dövr (on v ə yüz milyon ill ə r) t ə l ə b olunur. Odur ki, onlar ı n t ə s ə rrüfat bax ı m ı ndan hesablanmas ı praktiki olaraq qeyri mümkündür. Bununla ə laq ə dar olaraq bütün mineral resurslar tük ə n ə n, eyni zamanda b ə rpa olunmayan resurslar hesab olunur. Torpaq resurslar ı t ə bii hal ı nda insan c ə miyy ə ti f ə aliyy ə tinin maddi bazisi say ı l ı r. Ə razinin m ə nims ə nilm ə mümkünlüyün ə v ə t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tin ə relyef şə raiti ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə t ə sir göst ə rir. Kar- xana üçün v ə ya iri s ə naye v ə mülki tikinti zaman ı süni sur ə td ə relyefin d ə yi ş ilm ə sil ə pozulmu ş ə razi (torpaq) bir daha t ə bii hal ı nda b ə rpa oluna blm ə z. B ə rpa olunan resurslara bitki örtüyü v ə heyvanat al ə mi daxildir. H ə r iki resurs az bir zaman ə rzind ə (bir-iki insan n ə sli dövründ ə ) b ə rpa oluna bilir. Nisbi b ə rpa olunan v ə ya m ə hdud b ə rpa olunan resurslara olduqca defisit say ı lan a ş a ğ ı dak ı t ə bii s ə rv ə tl ə r aiddir: a) m ə hsuldar ə kin ə yararl ı torpaqlar olduqca az sah ə tutur. Müxt ə lif m ə lumatlara ə sas ə n quruda c ə mi 1,5-2,5 milyard ha t əş kil edir. Birinci münbitlik sinfin ə aid olan ə n m ə hsuldar torpaqlar 400 mln. ha sah ə tutur (E.P.Romanova v ə b., 1993). M ə hsuldar torpaqlar çox t ə dricl ə ə m ə l ə g ə lir: m ə s ə l ə n, qaratorpaq tipinin 1 mm humus horizontunun ə m ə l ə g ə lm ə sin ə t ə xmin ə n 100 il vaxt laz ı md ı r. Bununla bel ə , torpaqdan s ə m ə r ə siz istifad ə edilm ə si il ə ə laq ə dar güclü eroziya prosesi n ə tic ə sind ə yaln ı z bir il ə rzind ə torpa ğ ı n ə n qiym ə tli üst ş um Кейфиййятъя ло - Бярпа олунмай - Файдалы газын - Нисби бярпа олунан Чох йашлы Торпаьын Бязи минерал Битки юртцйц Щейванат алями Бярпа олунан Эцняш енержиси Су енержиси Кцляк енержиси Йер тякинин Су Атмосфер щавасы Кямиййятъя Т ц к я н я н Т ц к я н м я й я н Т я б и и р е с у р с л а р 127 qat ı n ı n bir neç ə santimetr da ğ ı lmas ı na s ə b ə b olur. Son 50 il ə rzind ə ə ks ə r dövl ə tl ə rin ə razisind ə torpa ğ ı n da ğ ı lmas ı prosesi olduqca intensiv gedir. Bu torpaqlar ı n b ə rpa olunmas ı na 1000 ill ə rl ə vaxt t ə l ə b olunur. Bu, torpaq resurslar ı n ı «nisbi b ə rpa olunan» resurslar qrupuna aid etm ə y ə ə sas verir. Haz ı rda s ə naye ə h ə miyy ə tli yeti ş mi ş ya ş l ı me şə l ə r intensiv istismar edilir. Bu hal ə n çox tropik me şə l ə rd ə mü ş ahid ə olunur. Bir çox inki ş af etm ə kd ə olan ölk ə l ə rd ə (Nigeriya, Kosta-Rike, Filippin, Tailand, İ ndoneziya, Vyetnam v ə Rusiyada) yeti ş mi ş ya ş l ı me şə l ə rin sah ə sinin azalmas ı çox sür ə tl ə gedir. Bel ə me şə l ə rin b ə rpas ı na az ı bir-iki ə sr vaxt t ə l ə b olunur v ə onlar ı n oldu ğ u kimi t ə bii hal ı nda b ə rpa olunmas ı qeyri- mümkündür. Bitki örtüyünün intensiv antropogen t ə zyiq n ə tic ə sind ə deqradasiyaya u ğ ramas ı v ə m ə hv edilm ə si onlar ı n b ə rpa olunmayan resurs qrupuna keçm ə sin ə s ə b ə b ola bil ə r. Bioloji növ (bitki, yaxud heyvan) n ə q ə d ə r mövcuddursa, o, planetin b ə rpa olunan hiss ə si say ı l ı r. Növün yoxa ç ı xmas ı il ə o, ə b ə di olaraq Yer üz ə rind ə n silinmi ş olur. Tük ə nm ə y ə n t ə bii resurslara okean ı n su resurslar ı , iqlim resurslar ı , yer t ə kinin enerjisi, d ə niz qabarmas ı v ə dal ğ alar ı daxildir. Planetar miqyasda su resurslar ı praktiki olaraq tük ə nm ə y ə n resurs hesab edilm ə si fakt ı m ə lumdur. Lakin Yer s ə thind ə su istifad ə si sistemind ə ş irin su ehtiyat ı qeyri-b ə rab ə r paylanm ı ş d ı r. Arid v ə subarid rayonlarda geni ş ə razil ə rd ə suyun çat ı ş mazl ı ğ ı xüsusil ə mü ş ahid ə olunur. Sudan qeyri-s ə m ə r ə li istifad ə olunmas ı n ə tic ə sind ə regionlar s ə viyy ə sind ə v ə lokal s ə viyy ə d ə su ehtiyat ı n ı n faci ə li azalmas ı ba ş verir. M ə lum oldu ğ u kimi, Yerin hidrosferinin su obyektl ə rind ə suyun ümumi h ə cmi 1390 mln. km 3 -a yax ı nd ı r. Lakin onun 96,4%-i Dünya okean ı n ı n duzlu sular ı v ə yaln ı z 2,6%-i (36 mln. km 3 ) ş irin sular ı n pay ı na dü ş ür. Duzlu d ə niz suyunun ş irinl əş dirilm ə si texnologiyas ı art ı q m ə lumdur. Odur ki, Dünya okean ı , duzlu göll ə r v ə duzlu yeralt ı sular g ə l ə c ə kd ə potensial su resurslar ı kimi istifad ə oluna bil ə r. B ə rpa olunan ş irin suyun illik miqdar ı o q ə d ə r d ə böyük olmay ı b müxt ə lif m ə lumatlara gör ə 41 …. 45 min km 3 t əş kil edir. Dünya t ə s ə rrüfat ı na öz ehtiyac ı n ı öd ə m ə k üçün 4,5 min km 3 - ə yax ı n su t ə l ə b olunur. Bu is ə b ə rpa olunan su resursunun t ə xmin ə n 10%-i q ə d ə rdir. Dem ə li, t ə bi ə td ə n, su resurslar ı ndan s ə m ə r ə li istifad ə etm ə k şə raitind ə , bu su resurslar ı tük ə nm ə z resurs kimi qiym ə tl ə ndiril ə bil ə r. Lakin bu prinsipl ə r pozulduqda ekoloji v ə ziyy ə t olduqca k ə skinl əşə bil ə r v ə h ə tta planetar miqyasda t ə miz ş irin su defisiti yarana bil ə r. H ə l ə ki, t ə bii mühit müxt ə lif m ə qs ə dl ə r üçün öz ehtiyaclar ı n ı öd ə m ə k üçün h ə r il b əşə riyy ə t ə 10 d ə f ə çox su «b ə x ş » edir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|