Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (10-20). Ôèòîïëàíêòîíóí òÿðêèáèíäÿ éàøûë (10-13), äèàòîì (14-17) âÿ ýþé-éàøûë (18-20) éîñóíëàð 1 - Úèéÿí; 2 - ãàìûø; 3 - îõéàðïàã; 4- ñóçàíáàüû; 5âÿ 6
- Øÿêtl 6.16. Øèìàl éàðûìêöðÿñèíèí ìöëàéèì çîíàñûíûí ýþëöíäÿ òåìïåðàòóð ñòðàòèôèêàñèéàñû (Ëèíñëè ýþëö, Êîííåêòèêóò, ÀÁØ É.Îäóìà ýþðÿ, 1975)
- Øÿêil 6.17. Êè÷èê âÿ èðè ýþëëÿðèí ëèòîðàë çîíàñûíûí ôàóíàñûíûí òèïèê íöìàéÿíäÿëÿðè (Ï.Ïåííàê, 1950-53) 1-4 - îòéåéÿíëÿðèí ôîðìàëàðû èëêèí
- Bataqla ş m ı ş ş irinsulu sah ə l ə r, ad
- Estuaril ə rin
- Biogen elementl ə r
| Su anbarlar
ı – hidroenergetik v ə hidromeliorasiya kompleksl ə ri yarad ı lark ə n insan t ə r ə find ə n tikilir. Bu t ə bii sistem olmay ı b t ə bii-texniki sistem say ı l ı r. Burada istilik v ə biogenl ə rin paylanmas ı su anbar ı b ə ndinin tipind ə n as ı l ı d ı r. Ə g ə r su b ə ndin dibind ə n burax ı l ı rsa, bu zaman su anbar ı istilik toplay ı r v ə biogen madd ə l ə r xaric olunur, su b ə ndin üstünd ə n ax ı d ı ld ı qda is ə istilik xaric olunur, biogen madd ə l ə r toplan ı r. Birinci halda su hipolimiondan, ikinci halda is ə epilimiondan ax ı d ı l ı r (burax ı l ı r). D ə rin ş lüzl ə rd ə n çaya daha duzlu sular da ax ı r, biogenl ə r is ə çay sah ə sini evtrofikasiyaya u ğ rad ı r. 7.2.2. Lotik ekosisteml ə r – çaylar – Dur ğ un su hövz ə l ə rind ə n üç ə sas şə raiti il ə f ə rql ə nir: 1) ax ı n – mühüm limitl əş dirici v ə n ə zar ə tedici faktordur; 2) su il ə quru aras ı nda mübadil ə daha aktivdir; 3) praktiki olaraq stratifikasiya olmad ı ğ ı ndan daha b ə rab ə r paylan ı r. Ax ı n ı n sür ə ti çayda bal ı qlar ı n paylanmas ı na t ə sir göst ə rir – onlar da ş lar ı n alt ı nda, növb ə li dayazl ı qlar ı n alt hiss ə sind ə ya ş aya bilir, bunlar müxt ə lif növl ə r olub konkret şə raitl ə r ə adaptasiya olunurlar. Çay aç ı q ekosistem olub, ora ona biti ş ik sah ə l ə rd ə n çoxlu miqdarda üzvi madd ə l ə r daxil olur. Detrit qidalanma – lotik ekosisteml ə rin trofik z ə ncirinin ə sas ı n ı t əş kil edir: konsumentl ə r enerjinin 60%- d ə n çoxunu g ə tirm ə materiallar ı ndan al ı r, lakin çaylarda oksigen kifay ə t q ə d ə rdir v ə onun miqdar ı daimidir. 118 Øÿêil 6.15. Ëåíòèê ãðóïðàøìàëàðûí áÿçè ïðîäóñåíòëÿðè: ñó ùþâçÿëÿðèíèí äèáèíÿ áÿðêèìèø ñàùèëéàíû áèòêèëÿð (1-7), ñàïøÿêèëëè éîñóíëàð (8-9) âÿ ôèòîïëàíêòîí (10-20). Ôèòîïëàíêòîíóí òÿðêèáèíäÿ éàøûë (10-13), äèàòîì (14-17) âÿ ýþé-éàøûë (18-20) éîñóíëàð 1 - Úèéÿí; 2 - ãàìûø; 3 - îõéàðïàã; 4- ñóçàíáàüû; 5âÿ 6 - ñó÷è÷ÿéèíèí èêè íþâö; 7 - Chara. Növb ə li dayazl ı qlar ı n v ə növb ə li d ə rinlikl ə rin lotik qrupla ş malar ı ayr ı l ı r. Növb ə li dayazl ı qlarda substrata b ə rkim ə k (yap ı ş maq) qabiliyy ə ti olan orqanizml ə r (sapvari yosunlar) v ə ya yax ş ı üzücül ə r (alabal ı q) m ə skunla ş ı r. D ə rinlik qrupla ş malar ı prud qrupla ş malar ı n ı xat ı rlad ı r. Øÿêtl 6.16. Øèìàl éàðûìêöðÿñèíèí ìöëàéèì çîíàñûíûí ýþëöíäÿ òåìïåðàòóð ñòðàòèôèêàñèéàñû (Ëèíñëè ýþëö, Êîííåêòèêóò, ÀÁØ É.Îäóìà ýþðÿ, 1975) 119 Øÿêil 6.17. Êè÷èê âÿ èðè ýþëëÿðèí ëèòîðàë çîíàñûíûí ôàóíàñûíûí òèïèê íöìàéÿíäÿëÿðè (Ï.Ïåííàê, 1950-53) 1-4 - îòéåéÿíëÿðèí ôîðìàëàðû èëêèí êîíñóìåíòëÿð; 5-8 - éûðòûúûëàð (èêèíúè êîíñóìåíòëÿð); 1- ãàðûíàéàãëû ìîëéóñêà; 2 - õûðäà áóüóìàéàãëûëàð; 3 - òðèàåíîäåñèí ñöðôÿñè; 4 - ìèë÷ÿéèí ñöðôÿñè; 5-6 - áèðýöíëöê áþúÿéèí íèìôàñû; 5 - éûðòûúû áþúÿê ùîâóçãóðäó; 6 - éûðòûúû òàõòàáèòè; 7 - ýþçÿëãûç èéíÿúÿíèí íèìôàñû; 8 - èyíÿúÿëÿðèí íèìôàñû Böyük çaylarda uzununa zonall ı q izl ə nir: çay ı n yuxar ı lar ı nda növb ə li dayazl ı qlar ı n a ş a ğ ı v ə delta hiss ə sind ə d ə rinliyin qrupla ş malar ı m ə skunla ş ı r, orta hiss ə d ə is ə h ə r iki zonan ı n orqanizml ə rin ə rast g ə lin ə bil ə r. Uzununa zonall ı qda bal ı qlar ı n növ t ə rkibinin d ə yi ş m ə si n ə z ə r ə çarp ı r. A ş a ğ ı ya do ğ ru növ t ə rkibi kasatla ş ı r, lakin bal ı qlar ı n ölçüsü art ı r. Bataqla ş m ı ş ş irinsulu sah ə l ə r, ad ə t ə n – alt v ə üst bataql ı qlar . Alt bataql ı qlar bir qayda olaraq yeralt ı sularla, üst bataql ı qlar is ə atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı il ə qidalan ı r. Üst bataql ı qlara ist ə nil ə n çök ə k yerl ə rd ə , h ə tta yamaclarda rast g ə lin ə bil ə r, alt bataql ı qlar is ə göl v ə axmazlar ı n bitkil ə rl ə örtülm ə si n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lir. Onlar su makrofitl ə ri, bataql ı q bitkil ə ri v ə kollarla örtül ə bil ə r. Bataql ı q torpaqlar ı v ə torfluqlar ı n t ə rkibind ə çoxlu karbon olur (14-20%), onlar ı n k ə nd t ə s ə rrüfat ı üçün bec ə rilm ə sind ə havaya çoxlu miqdarda CO 2 ayr ı laraq karbon qaz ı problemini d ə rinl əş dirir. 7.3. D ə niz ekosisteml ə ri D ə niz mühitinin xüsusiyy ə tl ə ri v ə faktorlar ı M ə lum oldu ğ u kimi, d ə niz mühiti Yer kür ə sinin 70%-d ə n çox hiss ə sini tutur. Okean olduqca böyük d ə rinliy ə malikdir. Onun bütün sah ə l ə rind ə h ə yat mövcuddur, lakin materikl ə r ə v ə adalara yax ı n yerl ə rd ə o daha z ə ngindir. Okeanda praktiki olaraq abiotik sah ə yoxdur, buna baxmayaraq heyvanlar ı n h ə r ə k ə t etm ə si üçün temperatur, duzluluq, d ə rinlik mane ə ola bil ə r. Daima f ə aliyy ə td ə olan kül ə kl ə r (passatlar) n ə tic ə sind ə okean v ə d ə nizl ə rd ə güclü ax ı nlar (qolfstrim – isti, kaliforniya – soyuq v ə s.) hesab ı na suyun daim sirkulyasiyas ı ba ş verir, bu is ə okeanlar ı n d ə rinlikl ə rind ə d ə oksigen çat ı ş mazl ı ğ ı n ı n qar ş ı s ı n ı al ı r. Dünya okean ı nda ə n m ə hsuldar sah ə apvellinq hesab olunur. Dik materik yamaclar ı ndan kül ə kl ə r suyu k ə nara (uza ğ a) apararaq daim onu qar ı ş d ı rd ı ğ ı yerd ə , okean ı n d ə rinliyind ə n soyuq sular ı n qalxmas ı prosesi apvellinq adlan ı r, onun ə v ə zin ə d ə rinlikd ə n biogenl ə rl ə z ə nginl əş mi ş su qalx ı r. Estuaril ə rin sular ı k ə nardan biogenl ə rin g ə tirilm ə si hesab ı na yüks ə k m ə hsuldar v ə z ə ngin olur. Y. Odum (1975) bu hadis ə ni autvellinq adland ı rm ı ş d ı r. Sahil zonas ı nda Ay v ə Gün əş in cazib ə qüvv ə sinin ə m ə l ə g ə tirdiyi qabarmalar ı n rolu böyükdür. Onlar qrupla ş malar ı n h ə yat ı nda n ə z ə r ə çarpan dövrlüy ə («bioloji saatlar») s ə b ə b olur. Okean ı n orta duzlulu ğ u 35 q/l t əş kil edir. Onlar ı n 25%-i natrium-xlorun pay ı na dü ş ür, qalan duzlar – kalsium, maqnezium v ə kalium (sulfat, karbonat, bromid v ə b.), onlarca dig ə r elementl ə r 1%-d ə n d ə azd ı r. D ə niz su hövz ə l ə ri üçün sabit q ə l ə vi mühiti (pH=8,2) s ə ciyy ə vidir, lakin duzlar ı n v ə duzluluq d ə r ə c ə sinin nisb ə ti d ə yi ş ir. Sahil zonas ı nda çay m ə ns ə bl ə rinin az duzlu körf ə zl ə rinin suyunda duzluluq d ə r ə c ə si azalaraq ilin mövsüml ə ri üzr ə k ə skin d ə yi ş ir. Ona gör ə d ə sahil zonas ı nda evriqal (mühitin duzlulu ğ una v ə kimy ə vi t ə rkibinin çox d ə yi ş m ə sin ə döz ə n), aç ı q okeanda is ə stenoqal (suda duzlulu ğ un art ı b-azalmas ı na dözm ə y ə n) orqanizml ə r (heyvanlar) m ə skunla ş ı r. Biogen elementl ə r – d ə niz mühitind ə mühüm limitl əş dirici faktor olub suyun milyard hiss ə sind ə n bir neç ə sini t əş kil edir. Biogen elementl ə r orqanizml ə r t ə r ə find ə n tez tutulub praktiki olaraq heterotrof zonaya (bioloji dövrana) çatmadan onlar ı n trofik z ə ncirin ə dü ş ür. Dem ə li, biogen elementl ə rin a ş a ğ ı konsentrasiyas ı onlar ı n ümumi defisiti dem ə k deyildir. D ə nizin d ə rinliyi d ə niz biotas ı n ı ay ı ran ə sas faktor hesab olunur. D ə niz ekosisteml ə rinin xarakteristikas ı Kontinental ş elf sah ə si, neritik sah ə Kontinental ş elf sah ə si 200 m d ə rinlikl ə m ə hdudla ş ı r, bütün okean ı n 8%-ni t əş kil edir (29 mln. km 2 ) v ə okeanda faunistik bax ı mdan ə n z ə ngin hesab olunur. Qidalanma mühitin ə gör ə olduqca z ə ngindir. Bentos faunas ı n ı n sürf ə l ə ri hesab ı na plankton yemi d ə z ə ngindir. Yeyilm ə y ə n sürf ə l ə r substrata çök ə r ə k ya epifauna (b ə rkimi ş , yap ı ş m ı ş ), yaxud da infauna (basd ı r ı lm ı ş ) ə m ə l ə g ə tirir. |