Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 10.5. Genetik faktorlar v ə onlar ı n insan sa ğ laml ı ğ ı
- 1. Bir s ı ra sonrak ı n ə sill ə r ə t ə
- 3. Daxili b ə tn inki ş af dövründ ə rü ş eymin (embrion) xromosomlar ı
| İ
zafi ç ə kili (kök) adamlar ı n say ı n ı n artmas ı çox yem ə kl ə , qidan ı n rasionu v ə ritmi v ə a ş a ğ ı fiziki aktivlikl ə ə laq ə dard ı r. Bununla yana ş ı , populyasiyada ə ksin ə olaraq astenik tipl ə r (ar ı q, z ə if) d ə art ı r, bel ə tendensiyaya az rast g ə linir. H ə r iki hal bir s ı ra patogen n ə tic ə l ə r ə s ə b ə b olur. Vaxt ı ndan qabaq do ğ ulmu ş (fiziki yeti ş m ə mi ş ) u ş aqlar ı n artmas ı genetik aparatda ba ş ver ə n pozuntularla v ə d ə yi şə n mühit ə adaptasiya il ə ə laq ə dard ı r. Fizioloji yeti ş m ə zlik, güclü transformasiyaya m ə ruz qalan mühitl ə k ə skin disbalans ı n n ə tic ə sind ə dir. Bunlar dig ə r n ə tic ə l ə r ə d ə , o cüml ə d ə n akselerasiya v ə insanda boyun artmas ı nda dig ə r d ə yi ş k ə nliy ə d ə s ə b ə b ola bil ə r. Akselerasiya – b ə d ə nin ölçül ə rinin artmas ı v ə daha erk ə n ya ş lar ı nda cinsi yeti ş k ə nliyin olmas ı dem ə kdir. Bunun ə sas s ə b ə bi h ə yat şə raitinin yax ş ı la ş mas ı , ilk növb ə d ə yax ş ı qidalanmaqd ı r. Akselerasiya u ş aqlar ı n psixi v ə fiziki inki ş af ı n ı n tezl əş m ə sind ə t ə zahür olunur. Bizim dövrümüzd ə ya ş l ı bir adam 100 il ə vv ə lkin ə nisb ə t ə n 10 sm hündürdür. Cinsi yeti ş m ə tempind ə d ə tezl əş m ə mü ş ahid ə olunur. Akselerasiya sosial şə raitin v ə qidalanma xarakterinin d ə yi ş m ə si, ə halinin miqrasiyas ı , irql ə rin v ə mill ə tl ə rin qar ı ş ma imkanlar ı n ı n artmas ı il ə ba ğ l ı d ı r. A ş a ğ ı dak ı fiziki faktorlar ı n t ə siri d ə ehtimal olunur: gün əş aktivliyinin d ə yi ş m ə si; radiasiya fonunun yüks ə lm ə si; radio v ə televiziya şə b ə k ə sinin artmas ı il ə ə laq ə dar atmosferin elektromaqnit t ə r ə ddüdü il ə doymas ı . İ nfeksiya (yoluxucu) x ə st ə likl ə r – Malyariya, hepatit, BUÇ v ə bir s ı ra dig ə r x ə st ə likl ə r ə tutulan adamlar ı n say ı böyük r ə q ə ml ə rl ə hesablan ı r. Bir çox tibb müt ə x ə ssisl ə ri bu x ə st ə likl ə r ə qar ş ı mübariz ə d ə «qalib» g ə lm ə k deyil, yaln ı z müv ə ə ti u ğ urlar qazan ı r. İ nfeksiya x ə st ə likl ə rin ə qar ş ı mübariz ə nin tarixi olduqca q ı sad ı r, ə traf mühitd ə ba ş ver ə bil ə c ə k d ə yi ş iklikl ə r (xüsus ə n şə h ə r mühitind ə ) x ə st ə likl ə r ə qar ş ı ə ld ə edil ə n u ğ urlar ı heç ə 144 ç ı xara bil ə r. El ə buna gör ə d ə infeksiya s ə b ə bl ə rinin «qay ı tmas ı » viruslar aras ı nda qeyd ə al ı n ı r. Bir çox viruslar t ə bii ə sasdan «qoparaq» yeni m ə rh ə l ə y ə keçir v ə insan m ə skunla ş d ı ğ ı mühitd ə ya ş amaq qabiliyy ə tin ə malik olur – qrip, x ə rç ə ngin virus formalar ı v ə dig ə r x ə st ə likl ə rin tör ə dicisin ə çevrilir. BUÇ d ə bel ə formada ola bil ə r. Abioloji meyl dedikd ə insan ı n a ş a ğ ı dak ı h ə yat t ə rzi xüsusiyy ə tl ə ri ba ş a dü ş ülür: hipodinamiya, siqaret ç ə km ə , alkoqolizm, narkomaniya v ə b. bir çox x ə st ə likl ə rin (köklük, x ə rç ə ng, ür ə k x ə st ə likl ə ri v ə s.) ba ş verm ə sin ə s ə b ə b olur. Bel ə likl ə , insan ı n sa ğ laml ı ğ ı v ə xo ş b ə xtliyi bir s ı ra probleml ə rin (ekoloji, tibb, iqtisadi, sosial v ə b.), h ə r ş eyd ə n önc ə is ə , dünyada v ə ayr ı -ayr ı regionlarda ə halinin s ı xl ı ğ ı , şə h ə r v ə k ə nd yerl ə rind ə ya ş ay ı ş mühitinin pisl əş m ə si probleml ə rinin h ə llind ə n as ı l ı d ı r. 10.5. Genetik faktorlar v ə onlar ı n insan sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri Ə traf mühitin rolu n ə q ə d ə r çox olsa da, insan ı n sa ğ laml ı ğ ı üçün irsiyy ə tin insan sa ğ laml ı ğ ı nda ə h ə miyy ə ti t ə yinedicidir. Ba ş qa risk faktorlar ı ndan insan qaç ı na bil ə r, irsiyy ə t is ə onun taleyi, q ə dir-qiym ə tidir. Genotip insan ı n morfofunksional qurulu ş unu, bu v ə ya dig ə r ə s ə b v ə psixi prosesl ə rin üstünlüyünü, bu v ə ya ba ş qa x ə st ə likl ə r ə meyilli olmas ı n ı v ə s.-ni determinasiya edir. İ nsan ı n irsiyy ə tind ə h ə m d ə «h ə yatilik» olub, özünd ə f ə rdl ə rin n ə silverm ə v ə uzunömürlülük qabiliyy ə tini ə ks etdirir. M ə hz bu xass ə y ə gör ə nec ə dey ə rl ə r «uzunömürlülük paradoksu» ayd ı nla ş d ı r ı l ı r, bel ə ki, h ə tta üzvl ə rind ə v ə toxumalar ı nda bir çox patomorfoloji pozuntular ı n olmas ı na baxmayaraq, b ə zi adamlar uzun ömür sürür v ə yüks ə k i ş qabiliyy ə tin ə malik olur. İ nsan ı n qurulu ş u ə n çox onun üstünlük t əş kil etdiyi t ə l ə bat ı , ya ş ay ı ş t ə rzi, qabiliyy ə ti, arzusu, alkoqol v ə dig ə r z ə r ə rli v ə rdi ş l ə r ə meyilliyi v ə s. il ə determinasiya olunmu ş dur. Valideyn (ata-ana, baba) t ə r ə find ə n u ş a ğ a irsi keç ə n genotip bir çox n ə sill ə ri h ə yat ı boyu formala ş d ı r ı r. Onlara çoxlu sayl ı mühit faktorlar ı (fiziki, kimy ə vi, bioloji, sosial v ə b.) t ə sir göst ə rir. T ə sir obyektin ə gör ə onlar ı üç qrupa bölm ə k olar: 1. Bir s ı ra sonrak ı n ə sill ə r ə t ə sir . Bu halda ə traf mühitin v ə ziyy ə ti, co ğ rafi faktorlar, milli, dini, etnik v ə ail ə ad ə tl ə ri, ə n ə n ə l ə r v ə s. böyük ə h ə myy ə t da ş ı y ı r. 2. G ə l ə c ə k n ə sill ə rin (valideynl ə rin) xromosomlar ı na t ə sir . G ə l ə c ə k n ə sill ə rin h ə yat t ə rzi ba ş l ı ca ə h ə myy ə t da ş ı y ı r, bel ə ki, m ə hz h ə yat t ə rzi cinsi toxumalar ı n xromosomlar ı na v ə rü ş eym ə (embriona) yax ş ı v ə m ə nfi t ə sir ba ğ ı ş lay ı r. 3. Daxili b ə tn inki ş af dövründ ə rü ş eymin (embrion) xromosomlar ı na t ə sir . Gen aparat ı xüsus ə n erk ə n embrion inki ş af ı m ə rh ə l ə sind ə tez t ə sir ə m ə ruz qal ı r, bu vaxt genetik proqram orqanizmin ə sas f ə aliyy ə t sisteminin t ə m ə li qoyulma şə klind ə h ə yata keçirilir. Neqativ faktorlar ı n say ı n ı n v ə intensivliyi t ə sirinin artmas ı irsi x ə st ə likl ə rin çoxalmas ı na s ə b ə b olur. İ rsi pozuntular çox vaxt g ə l ə c ə k valideynl ə rin, hamil ə qad ı n ı n h ə yat t ə rzind ə n as ı l ı olur. Qad ı n hamil ə lik dövründ ə çox vaxt bir s ı ra neqativ t ə sirl ə r ə m ə ruz qal ı r, bu is ə dölün normal inki ş af ı n ı pozur. Bura a ş a ğ ı dak ı lar aiddir: h ə r ə k ə t aktivliyinin kifay ə t q ə d ə r olmamas ı , h ə ddind ə n art ı q yem ə k, sosial, pe şə karl ı q v ə m ə i şə t xarakterli psixi yükl ə nm ə , z ə r ə rli v ə rdi ş l ə r v ə s. Genetik faktorlardan as ı l ı olan bütün x ə st ə likl ə ri, şə rti olaraq üç qrupa bölm ə k olar. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|