Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Xarici faktorlar ı n t ə siri vasit ə sil ə olan irsi x ə
- «ikinci t ə bi ə t»
| 1. Birba
ş a t ə sirli irsi x ə st ə likl ə r (o cüml ə d ə n anadang ə lm ə ), bu zaman u ş aq pozuntu ə lam ə tl ə ri il ə (hemofiliya, daltonizm, fenilketonuriya, daun x ə st ə liyi v ə b.) do ğ ulur. 2. Xarici faktorlar ı n t ə siri vasit ə sil ə olan irsi x ə st ə likl ə r : madd ə l ə r mübadil ə sinin pozulmas ı n ı n b ə zi növl ə ri (m ə s., şə k ə r diabetinin b ə zi növl ə ri), psixi pozuntular v ə s. 3. İ rsi meyillikl ə rl ə ba ğ l ı x ə st ə likl ə r : ateroskleroz, hepertoniya x ə st ə liyi, ür ə yin i ş emiya x ə st ə liyi, bronxial astma v ə b. İ rsi patologiyan ı n strukturunda 2-ci v ə 3-cü qrupa aid olan x ə st ə likl ə r, y ə ni h ə yat t ə rzi, g ə l ə c ə k valideynl ə rin sa ğ laml ı ğ ı v ə analar ı n hamil ə lik dövrü il ə ba ğ l ı olan x ə st ə likl ə r üstünlük t əş kil edir. Bel ə likl ə , insanlar ı n sa ğ laml ı ğ ı n ı n t ə min olunmas ı nda irsi faktorlar ı n böyük rolu ş übh ə do ğ urmur. Bununla bel ə , a ğ ı ll ı - ş üurlu h ə yat t ə rzi onlar ı n insan sa ğ laml ı ğ ı na neqativ t ə sir riskini azalda bil ə r. 10.6. Ə traf mühitin v ə ziyy ə ti v ə onun insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri Ümumdünya S ə hiyy ə T əş kilat ı na gör ə insan sa ğ laml ı ğ ı – yaln ı z x ə st ə lik v ə fiziki çat ı ş mazl ı ğ ı n olmas ı deyil, o insan ı n tam fiziki, m ə n ə vi v ə sosial rifah ı il ə t ə yin olunur. Tibbi-bioloji t ə dqiqatlarda sa ğ laml ı ğ ı n qiym ə tl ə ndirilm ə sind ə fiziki inki ş af göst ə ricil ə rd ə n istifad ə edilir. Orqanizmin funksiyas ı ə qli (zehni) v ə fiziki i ş qabiliyy ə ti göst ə ricil ə ri il ə , adaptasiya ehtiyatlar ı is ə 145 biokimy ə vi , hermonal immunitet statuslar ı göst ə ricil ə ri il ə qiym ə tl ə ndirilir. X ə st ə lik göst ə ricisi x ə st ə likl ə rin yay ı lmas ı n ı ə ks etdirir. Bu, il ə rzind ə x ə st ə likl ə rin say ı n ı 1000- ə vuraraq ə halinin orta say ı na nisb ə ti il ə mü ə yy ə n olunur. M ə lum oldu ğ u kimi, « ə traf t ə bii mühit» anlay ı ş ı t ə bii v ə antropogen faktorlar ı n m ə cmusunu t əş kil edir. T ə bii faktorlar – ə razinin iqlim, geoloji v ə bioloji xüsusiyy ə tl ə rinin insana t ə sirini s ə ciyy ə l ə ndirir. V.P.Protosova (2000) gör ə m ə i şə t-m ə nzil şə raiti, geyim, qidalanma, su il ə t ə min olunma, xidm ə t sferi strukturunun inki ş af d ə r ə c ə si, istirah ə tl ə t ə min olunma v ə ondan istifad ə etm ə k vasit ə sil ə insana t ə sir göst ə rir. Sosial-iqtisadi sistem (t ə rz) insana sosial-hüquq v ə ziyy ə ti, maddi t ə min olunma, m ə d ə niyy ə t v ə t ə hsilin s ə viyy ə si vasit ə sil ə t ə sir göst ə rir. Antropogen faktorlar v ə insan ı n t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə ti çox vaxt insan ı n özün ə , onun h ə yat şə raitin ə v ə sa ğ laml ı ğ ı na neqativ t ə sir göst ə rir. BMT-nin 1972-ci ild ə Stokholmdak ı konfrans ı nda q ə bul etdiyi deklarasiyas ı nda deyilir ki, insan eyni zamanda öz mühitinin m ə hsulu v ə yarad ı c ı s ı olub, ona h ə yat ı üçün fiziki ə sas, ruh ə n ə qli, m ə n ə vi, ictimai inki ş af ı na imkanlar yarad ı r. Bel ə likl ə , b əşə riyy ə tin rifah ı -firavanl ı ğ ı v ə insanlar ı n ə sas hüququnu h ə yata keçirm ə k (o cüml ə d ə n ya ş amaq hüququ) üçün iki aspekt t ə bii mühit v ə insan ı n özü yaratd ı ğ ı mühit mühüm ə h ə miyy ə t k ə sb edir. İ nsan h ə yata q ə d ə m qoydu ğ u vaxtdan daima h ə yat u ğ runda, t ə bi ə tin ə lveri ş siz şə raiti il ə , t ə bii f ə lak ə tli faktorlara qar ş ı mübariz ə aparmaq ehtiyac ı il ə qar ş ı la ş m ı ş lar. Ə m ə k al ə tl ə rinin haz ı rlanmas ı m ə d ə niyy ə tin ə yiy ə l ə nm ə kl ə , qida ə rzaq istehsal etm ə kl ə , yurd salmaqla insan özünü mühitin ə lveri ş siz faktorlar ı ndan xeyli d ə r ə c ə d ə t ə crid ed ə bildi. Bu zaman insan ı n t ə l ə bat ı getdikc ə artaraq istehsal ı n geni ş l ə ndirilm ə si v ə intensivl əş dirilm ə si t ə l ə b olunurdu. İ nsan özünün ə z ə l ə enerjisind ə n getdikc ə az istifad ə etm ə kl ə t ə bii materiallardan v ə enerji m ə nb ə l ə rind ə n daha çox istifad ə etm ə y ə ba ş lay ı r. Bel ə v ə ziyy ə t, bir t ə r ə fd ə n insan ı xeyli d ə r ə c ə d ə bir çox risk faktorlar ı ndan uzaqla ş d ı rsa da, dig ə r t ə r ə fd ə n yenil ə rini tör ə dir. Ə traf mühit fiziki, kimy ə vi, iqlim, bioloji v ə dig ə r parametrl ə ri il ə bioloji növl ə rin t ə kamülü bax ı m ı ndan nisb ə t ə n mühafiz ə kard ı r. Onun d ə yi ş m ə sür ə ti insan yaranana q ə d ə r canl ı orqanizml ə rin yeni mühit ə ( şə rait ə ) uy ğ unla ş mas ı na macal tap ı rd ı . İ nsan peyda olduqdan sonra is ə v ə ziyy ə t d ə yi ş irdi. İ nsan t ə bi ə t ə uy ğ unla ş maqdan daha çox özü onu d ə yi ş dirm ə y ə ba ş lad ı . Bununla bel ə , bu cür d ə yi ş dirilm ə nin sür ə ti ilb ə il artmaqda davam edir. İ nsan f ə aliyy ə tinin ona müsb ə t effektl ə ri olsa da, m ə nfi n ə tic ə l ə ri daha çox ayd ı n görünm ə y ə ba ş lay ı r. Bu neqativ n ə tic ə l ə r t ə bii resurslar ı n tük ə nm ə si, t ə bii komponentl ə rin çirkl ə nm ə si (su, hava, torpaq, biotan ı n), ozon t ə b ə q ə sinin da ğ ı lmas ı , iqlimin qlobal istil əş m ə si v ə s. kimi t ə zahür olunur. T ə bi ə ti d ə yi ş dirm ə k istiqam ə tind ə insan f ə aliyy ə ti onun üçün nisb ə t ə n yeni h ə yat şə raitinin yaranmas ı na s ə b ə b oldu: yeni «ikinci t ə bi ə t» - insan t ə r ə find ə n süni yarad ı lan v ə onun köm ə yi il ə saxlan ı lan süni su hövz ə l ə ri, ə kin sah ə l ə ri, me şə ə kinl ə ri v ə s. v ə insan t ə r ə find ə n yarad ı lan t ə bii h ə yatla analoqu olmayan süni dünya – şə h ə rl ə r, binalar, asfalt, beton, sintetika v ə s. meydana g ə ldi. Bunun n ə tic ə sind ə insan ı ə hat ə ed ə n t ə bii v ə süni mühit o q ə d ə r tez d ə yi ş m ə y ə ba ş lad ı ki, insan orqanizmi bu d ə yi ş ilm ə l ə rin çoxuna adaptasiya olunma ğ a bel ə macal tapa bilmir. Bu is ə x ə st ə l ə nm ə nin strukturunda d ə yi ş m ə nin yaranmas ı na v ə kütl ə vi şə kild ə yeni x ə st ə likl ə in ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b oldu. Bu v ə ziyy ə td ə n ç ı xmaq üçün insan v ə t ə bi ə t aras ı nda birg ə t ə kamül yaratmaq, y ə ni insan f ə aliyy ə tinin ə traf mühiti d ə yi ş dirm ə sür ə ti v ə miqyas ı n ı el ə nizamlamaq laz ı md ı r ki, insan (v ə dig ə r orqanizml ə r) m ə skunla ş d ı ğ ı yerin d ə yi ş m ə sin ə uy ğ unla ş ma ğ a macal taps ı n. XX ə srin 70-ci ill ə rind ə Ümumittifaq S ə hiyy ə T əş kilat ı n ı n (ÜST) m ə lumat ı na gör ə müxt ə lif ölk ə l ə rd ə qar ı ş ı q kontinentl ə rd ə insan ı n v ə ziyy ə ti 50-60%-i iqtisadi t ə minolunma v ə h ə yat t ə rzind ə n, 18-20%-i ə traf mühitin v ə ziyy ə tind ə n, 20-30%-i is ə tibbi xidm ə tin s ə viyy ə sind ə n as ı l ı d ı r. L.Q.Melnik v ə N.S.Vladimirova (1991) x ə st ə likl ə r ə gör ə i ş yerinin itirilm ə si üzr ə mövcud statistik materiallar ı n t ə hlili ə sas ı nda bu n ə tic ə y ə g ə lirl ə r ki, ə halinin sa ğ laml ı ğ ı n ı n pisl əş m ə sinin 43-45%-n ə havan ı n çirkl ə nm ə si s ə b ə bkard ı r. A.N.S ı sin ad ı na RAMN Elmi-T ə dqiqat insan v ə ə traf mühitin gigiyenas ı İ nstitutunun m ə lumat ı na gör ə , Rusiyada şə h ə r ə halisinin yaln ı z 15%-i atmosferin yol veril ə n s ə viyy ə d ə çirkl ə ndiyi ə razid ə ya ş ay ı r. Dig ə r faktorlarla yana ş ı , bu hal orqanizmin oksigenl ə t ə min olunma defisitliyin ə g ə tirib ç ı xar ı r ( ə n çox u ş aqlarda), bu is ə orqanizmin bütün sisteminin, xüsusil ə immunitet sisteminin f ə aliyy ə tin ə t ə sir göst ə r ə n k ə skin v ə xroniki x ə st ə likl ə rin s ə viyy ə sini t ə yin edir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|