2
Elmi redaktor: akademik
B.
Ə
.Budaqov
R
ə
yçil
ə
r:
Şə
hv
ə
l
ə
d X
ə
lilov – AMEA-n
ı
n müxbir üzvü, c.e.d.
M
ə
cnun Babayev – b.e.d., professor, Rusiya Ekologiya Akademiyas
ı
n
ı
n üzvü, Beyn
ə
lxalq
Noosfer Akademiyas
ı
n
ı
n h
ə
qiqi üzvü
M
ə
mm
ə
dov Q.
Ş
., X
ə
lilov M.Y.
«Ekologiya,
ə
traf mühit v
ə
insan»
Bak
ı
, «Elm» n
əş
riyyat
ı
– 2006, 608 s.
ISBN 5 – 8066 – 1765 - 3
Kitabda dünyada, o cüml
ə
d
ə
n Az
ə
rbaycanda ekologiya elminin inki
ş
af tarixi, müxt
ə
lif
s
ə
viyy
ə
l
ə
rd
ə
(populyasiya, biosenoz, ekosistem, biosfer) t
ə
bii sisteml
ə
rin funksiyalar
ı
n
ı
n
ə
sas
qanunauy
ğ
unluqlar
ı
,
insan ekologiyas
ı
; insan t
ə
r
ə
find
ə
n t
ə
bii ekosisteml
ə
rin f
ə
aliyy
ə
t prinsipl
ə
rinin
pozulmas
ı
v
ə
onun ekoloji n
ə
tic
ə
l
ə
ri;
ə
traf mühitin (atmosfer, hidrosfer, litosfer, o cüml
ə
d
ə
n torpaq)
ə
sas çirkl
ə
ndiricil
ə
rinin
ə
trafl
ı
xarakteristikas
ı
v
ə
onlar
ı
n insan
ı
n sa
ğ
laml
ı
ğ
ı
na t
ə
siri; energetika v
ə
ekologiya; iqlimin qlobal d
ə
yi
ş
m
ə
si v
ə
onun t
ə
bii-sosial-iqtisadi n
ə
tic
ə
l
ə
ri, istilik (parnik) effekti, ozon
t
ə
b
ə
q
ə
sini da
ğ
ı
dan s
ə
b
ə
bl
ə
r, tur
ş
ya
ğ
ı
ş
lar, litosfer
ə
, o cüml
ə
d
ə
n torpa
ğ
a antropogen t
ə
sir, nitrat v
ə
nitritl
ə
rin insan sa
ğ
laml
ı
ğ
ı
na t
ə
siri, s
ə
hrala
ş
ma, bitki örtüyün
ə
antropogen t
ə
sirin n
ə
tic
ə
l
ə
ri, t
ə
bii
otlaqlar
ı
n v
ə
ziyy
ə
ti,
bioloji müxt
ə
liflik v
ə
onun deqradasiyas
ı
n
ı
n s
ə
b
ə
bl
ə
ri, d
ə
rman bitkil
ə
rind
ə
n
istifad
ə
, t
ə
bi
ə
tin müxt
ə
lif istiqam
ə
tli d
ə
yi
ş
dirilm
ə
si v
ə
insan sa
ğ
laml
ı
ğ
ı
; s
ə
s v
ə
elektromaqnit
çirkl
ə
nm
ə
sinin insan sa
ğ
laml
ı
ğ
ı
na t
ə
siri; kütl
ə
vi q
ı
r
ğ
ı
n silahlar
ı
, müharib
ə
l
ə
r, nüv
ə
silahlar
ı
, texnogen
ekoloji q
ə
zalar
ı
n
ə
traf mühitd
ə
n
ə
tic
ə
l
ə
ri, t
ə
bii f
ə
lak
ə
tl
ə
rin n
ə
tic
ə
l
ə
ri,
ə
traf mühitin z
ə
r
ə
rli sosial
faktorlar
ı
n
ı
n insan
ı
n sa
ğ
laml
ı
ğ
ı
na t
ə
siri.
«Ekologiya,
ə
traf mühit v
ə
insan» kitab
ı
ekoloqlar, bioloqlar, co
ğ
rafiya
ş
ünaslar, torpaq
ş
ünaslar,
me
şə
çil
ə
r, k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
, h
ə
mçinin t
ə
bii ehtiyatlardan istifad
ə
probleml
ə
ri v
ə
onlar
ı
n mühafiz
ə
si
m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
ri il
ə
m
əşğ
ul olan müt
ə
x
ə
ssisl
ə
r üçün n
ə
z
ə
rd
ə
tutulmu
ş
dur.
Ecology, Environment and Man
Garib Shamil oglu Mammadov
Mahmud Yusuf oglu Khalilov
The development history of the science of ecology, basic principals of general ecology, studies on
biosphere, man ecology, anthropogenic influence on biosphere and questions of its influence on human
health are widely elucidated in the book.
The book is intended for wide reader mass.
2006
)
07
(
655
1901000000
−
© «Elm» n
əş
riyyat
ı
, 2006
3
MÜND
Ə
R
İ
CAT
G
İ
R
İŞ
I F
Ə
S
İ
L. EKOLOG
İ
YA ELM
İ
N
İ
N
İ
NK
İŞ
AF TAR
İ
X
İ
Az
ə
rbaycanda ekologiya elminin tarixi
I H
İ
SS
Ə
. ÜMUM
İ
EKOLOG
İ
YA
II F
Ə
S
İ
L. H
Ə
YAT (YA
Ş
AYI
Ş
) MÜH
İ
T
İ
V
Ə
EKOLOJ
İ
FAKTORLAR
2.1. Limitl
əş
dirici faktorlar, optimum qanunu
2.2. Orqanizmin h
ə
yat
ı
nda fiziki v
ə
kimy
ə
vi faktorlar
ı
n
ə
h
ə
miyy
ə
ti
2.2.1. Temperaturun orqanizm
ə
t
ə
siri
2.2.2.
İş
ı
q v
ə
onun orqanizml
ə
rin h
ə
yat
ı
nda rolu
2.3. Orqanizml
ə
rin h
ə
yat
ı
nda
suyun rolu
2.3.1. Su orqanizml
ə
rinin su-duz mübadil
ə
si
2.3.2. Dünya okean
ı
n
ı
n ekoloji zonalar
ı
2.3.3. Su mühitinin
ə
sas xass
ə
l
ə
ri
2.4. Temperatur v
ə
rütub
ə
tliyin birg
ə
t
ə
siri
2.5. Atmosfer qazlar
ı
– ekoloji faktor kimi
2.6. Edafik faktorlar, onlar
ı
n bitki v
ə
torpa
ğ
ı
n flora-faunas
ı
n
ı
n h
ə
yat
ı
nda rolu
- Torpa
ğ
ı
n canl
ı
sakinl
ə
ri (orqanizml
ə
ri)
2.7. Yan
ğ
ı
nlar ekoloji faktor kimi
III F
Ə
S
İ
L. POPULYAS
İ
YALAR
3.1. Növün populyasiya strukturu
3.2. Populyasiyan
ı
n ayr
ı
lma d
ə
r
ə
c
ə
si
3.3. Populyasiyan
ı
n t
ə
snifat
ı
3.4. Populyasiyan
ı
n
bioloji strukturu
3.5. Bitkil
ə
rd
ə
populyasiyan
ı
n ya
ş
strukturu
3.6. Heyvanlarda populyasiyan
ı
n ya
ş
strukturu
3.7. Populyasiyan
ı
n m
ə
kan (
ə
razi) strukturu
3.8. Heyvan populyasiyas
ı
n
ı
n etoloji strukturu
3.9. Populyasiyan
ı
n dinamikas
ı
3.9.1. Say dinamikas
ı
n
ı
n tipl
ə
ri
3.9.2. Say dinamikas
ı
faktorlar
ı
3.9.3. Senopopulyasiyan
ı
n dinamikas
ı
3.9.4. Populyasiyan
ı
n homeostaz
ı
IV F
Ə
S
İ
L. B
İ
OSENOZLAR (B
İ
OT
İ
K QRUPLA
Ş
MALAR)
4
4.1.
Biosenozun strukturu
4.1.1. Biosenozun növ strukturu
4.1.2. Biosenozun
ə
razi (m
ə
kan) strukturu
4.2. Biosenozda orqanizml
ə
rin
ə
laq
ə
l
ə
ri
4.3. Y
ı
rt
ı
c
ı
-
ş
ikar, parazit-sahib
ə
laq
ə
l
ə
ri
4.4. Kommensalizm
4.5. Mutalizm (simbioz)
4.6. Neytralizm
4.7. Amensalizm
4.8. R
ə
qab
ə
t
4.9. Ekoloji s
ı
ğ
ı
nacaq (ekoloji m
ə
sk
ə
n, ekoloji mövqe,ekoloji yuva, ekoloji
ni
ş
a)
V F
Ə
S
İ
L. EKOLOJ
İ
S
İ
STEML
Ə
R
5.1. Ekosistemin enerjisi
5.2. Bioloji toplant
ı
prinsipl
ə
ri
5.3. Ekosistemin bioloji m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
5.4.
Ekoloji piramidalar
5.5. Ekosistemin dinamikas
ı
5.1.1. Tsikllik d
ə
yi
ş
m
ə
, sutkal
ı
q tsikll
ə
r
5.2.2. Mövsümi tsikll
ə
r
5.2.3. Çoxillik d
ə
yi
ş
k
ə
nlik (tsikllik)
5.2.4. Ekoloji suksessiyalar
-
İ
lkin (birinci) v
ə
ikinci (tör
ə
m
ə
) suksessiyalar
VI F
Ə
S
İ
L. B
İ
OSFER
6.1. Canl
ı
madd
ə
v
ə
biosferd
ə
h
ə
yat
ı
n paylanmas
ı
6.2. T
ə
bi
ə
td
ə
madd
ə
l
ə
rin
dövran
ı
6.2.1. T
ə
bi
ə
td
ə
madd
ə
l
ə
rin böyük (geoloji) dövran
ı
6.2.2. Biosferd
ə
madd
ə
l
ə
rin kiçik (biogeokimy
ə
vi) dövran
ı
6.3.
Ə
n mühüm biogen madd
ə
l
ə
rin biogeokimy
ə
vi tsikll
ə
ri
Oksigenin dövran
ı
Karbonun dövran
ı
Azotun dövran
ı
Kükürdün dövran
ı
Fosforun dövran
ı
VII F
Ə
S
İ
L. LAND
Ş
AFT
Ə
SASINDA B
İ
OSFER
İ
N T
Ə
B
İİ
EKOS
İ
STEML
Ə
R
İ
N
İ
N T
Ə
SN
İ
FATI
7.1. Yerüstü biomlar (ekosisteml
ə
r)
7.1.1. Tundra
7.1.2. Boreal (
ş
imal) iyn
ə
yarpaql
ı
me
şə
l
ə
r