Qabaq-qabağA

Zənganlı Aşıq Müslüm ƏSGƏRİ’nın tanıtımı



1938-ci ilində Zəngan'ın Badamıstan kəndində anadan olub. Atası Hacı Zörab şəhərin adlı- sanlı aşıqlarından idi. Aşıq Müslüm kənddə məktəb dərsini bitirib. 1955-də Zəngan şəhə­ri­nə gəlir, hövzə (dini dərslər) dərsini öyrənməyə başlayır. Usul-i Kafini bitirir. Bu zamanda islami inqilabın müqəddəmati ha­zırlaşır. Aşıq Müslüm də başqa siyasi çalışqanlar kimi (şahlıq rejimi kəşfiyyat idarəsi) Savak tərəfindən məhdudiyyətlərə məruz qalır. Neçə yol sürgün olandan sonra Zənganın Tovfiq ilə Şəriəti mədrəsələrində dərsinə davam verir. Ədəbiyyat riştəsində diplom alır. O zaman diplom mədrəki ilə hər hansı dövləti idarədə düzgün işə maşğul olmaq mümkün idi. Ancaq Aşıq Müslüm inqilabi fəaliyyətlərdə iştirak etdiyi üçün hər növ idarə işindən məhrum edilir.

O, aşıqlıq sənətinə rəsmi olaraq 1968- də başlayır. O, bu sənətin əsas təlimatını atası Aşıq Zöhrabdan öyrənir. O, bu tarixdən rəsmi Aşıqlığa başlasa da, ondan öncə musiqiyə maraq göstərmişdi. Aşıq Müslümün ilk toy çalması Tarımın Hindi kəndində olur. Bundan sonra Zənganın çoxlu toylarında, özəl­lik­lə Tarım mahalının toylarında iştirak edir. Aşıq Müslümün yüksək dərəcədə ifaçılığı elə ilk aşıqlığından bəlli idi. O, ifaçılıq sənətini Hozəvi və rəsmi təhsilatının məhsulları ilə daha gücləndirir. Öz dövrəsində Zənganın qabaqcıl aşıqla­rın­dan olur. Elə buna görə də Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbay­can, Gilan, Xalxal, Tehran və Qumda toylara çağırılır. Çoxlu nağıllar oxuyub və kaset navarlarda hifz olunur. Örnək: Şirin ilə Birçək, Tahir Mirzə ilə Zöhrə Xanım, Şah İsmayıl, Koroğlu, Xəstə Qasım, Valəh ilə Zərnigar, Gərgərli Məmmət və b. das­tanlarını saymaq olar. Bu nağıllar birinci dönə1970-ci, ikinci dönə 1990-cı illərdə navar zəbt olunub. Indi də yüksək keyfiy­yətdə faydalanmalıdırlar. Kasetlərin sayısı 130-a yetişər. Aşıq Müslümün 120 kasetini Məmməd RƏZZAQI arxiv olaraq bir yerə toplayıb. Bu nağıllardan başqa, neçə nağıl da hələ dəf­tərlərdə oxunmamış qalıb. Aşıq Müslüm 1980.də Mirzə Kazım adlı bir dastan yaradır.

Aşıq Müslümün 30 dastanını Məmməd RƏZZAQI yazıya keçirərək təsbit etmişdir. Bu dastanlar yaxın gələcəkdə kitab kimi yayımlanacaq.

Aşıq Müslüm çoxlu cəşnvarələrdə iştirak edib, ödüllər qazanıb. Örənk Corgeye Üşşaq Tehranda, Çabaharda Kiş cəşn­varəsində, Hemayeşe Musiqi Azərbaycan və b.

Aşıq Müslümün yurd dışı çıxışları:

• 
  Aşıq Müslüm, 2006-ci il Bakıda Məmməd RƏZZAQI ilə birlikdə Dədə Qorqut qurumunda olan Prof. Rafiq müəllim ilə Hüseyn müəllimlə görüşürlər. Zənganın yerli havalarından, nağıllarından danışıq aparırlar.
  
• 
  2007-ci il Türkiyənin Gazi bilim yurdunda Somut Ol­mayan Kültürəl Miras: Yaşayan Aşıq Sənəti Simpoziumunda Iran aşıqlarının tərəfindən çıxış edir. Bu simpozium Unesko tərəfindən qurulmuşdu.
  
• 
  2009-cu il Hacı Bəktaş Vəlinin ödül törəninə ölkə­mizdən özəl aşıq olaraq çağırılır. Bu törəni Avrasiya Yazarlar Birligi düzənləmişdir.
  
• 
  2010 mayıs ayı Türkiyənin 5- ci Uluslararası Aşıqlar Bayramına özəl aşıqlar bölümündə qatılmışlar.
  
• 
  2010 ekim ayı Quzey Qıbrıs Türk Cümhuriyyətinin Yaxın Doğu bilim yurdunda düzənlənən Dədə Qorqut və Geç­mişdən Gələcəyə Türk Dastanları adlı bilimsəl seminarda saz çalıb türkü söyləmiş. Bu verliş 5 ölkənin ortaq şəbəkəsi olan TRT Avazdan canlı yayımlandı.
  

Aşıq Müslüm ƏSGƏRİ yurt dışı verlişlərə Məmməd RƏZZAQI ilə birlikdə qatılmışlar.

Zənganda 2006-dan bəri qurulan illik "Aşıqlar Bayramı" şölənində Aşıq Müslüm Zəngan aşıqlarının ağsaqqalı olaraq qocaman aşıqlarımızı qarşılayırlar. Bu bayram 8 dönədir Zən­ganda qurulur.

Aşıq öyrəndiyi dastanlardan savayı şeir demək istedadına da malikdir. Onun şeirlərində yurda, elə, dilə, həyata, təbiətə sayğı ilə şərəf hissi duyulur. Şeirlərindən bir örnək:
Hörmətli elimin arzılarını

Hər zaman sevirəm ürəgimdədir.

Başı yaşıl yaylaqları gəzəndə

Həsrətim de odlu diləgimdədir.

Quşların səsinə oyanan ellər

Bülbül nəğməsinə sevinir güllər.

Lala yanaqlarda danışan dillər

Əzilib bal kimi çörəgimdədir.

Bu şanlı vətənim, ölkəm, mahalim,

Qurtulsun mehnətim, getsin məlalim

Səndədir şökətim, səndə cəlalım

Ağzımda dilim tək gərəgimdədir.

Əlimde qələmim, köksümdə sazım

Atalar, analar, mənim murazım

Sinə dəftərində dilimlə yazım

Elimin quvvəti biləgimdədir.

Çıxartma yadından bu şən elləri

Sənə əmək verən yaşıl çölləri

Vətən aşığıyam "muslum əsgəri"

Qəhrəman oğullar kürəgimdədir

QAYNAQLAR:

1. 
   Yazılı qaynaqlar
   

ENVER Uzun (2007), İran Türk Folkloru, Trabzon

ƏZİZİ İzətulla (2005), Aşıq Dastanları, əlyazma.

GASIMLI Meherrem, (2007), Ozan- Aşıq Sәnәti”, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, Nizami adına Edebiyat Enstitüsü, Bakü: Uğur.

HƏMDULLA (1937) Nəcəf Dastanı- Bəhram Dastanı, əl yazma.

http://ozanlardunyasi.blogfa.com/post-23.aspx (yazılış: 17.11.2009 erişim: 2 Aug 2013)

İMAMVERDİYEV İlqar (2008), “Azərbaycan Və İran Aşıq Sənətinin Qarşılıqlı Əlaqələri”, Bakü: Nafta Press.

KAFKASYALI, Ali (2006), İran Türkleri Âşık Muhitleri, “Erzurum: Eser Ofset” Yayınları.

……… (2007), İran Türkleri Âşık Muhitleri, Salkım­söğüt Yayınları, Ərzurum

……… (2007), İran Türk Âşıkları ve Milli Kimlik, Er­zurum: Eser Ofset.

KOBOTARİAN Nabi (2008), “Tebriz Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı”, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi.

ÖZDAMAR Fazıl (2011), “Tebriz’de Aşıklık Geleneği ve Aşık Ali” , Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış tez.

RƏZZAQI M (2007), "Zəngan Aşıq Ədəbiyatı", Somut Olmayan Kültürel Miras: Yaşayan Aşık Sanatı Uluslararası Sempozyumu, Ankara.

RƏZZAQI M (2009), Zənganda 74 illik Əlyazma, Bay­ram dərgisi, Zengan, S 22, s 23,

RƏZZAQI M (2010), Zəngan Koroğlusu: Aşıq Əli Xə­ləfi, Bayram dərgisi, Zengan, S 31, s 18.

RƏZZAQI M (2011), Zəngan Koroğlusu: Aşıq İzzətulla Əzizi, Bayram dərgisi, Zengan, S 39, s 19.

RƏZZAQI M (2012), "Zəngan Aşıq Ədəbiyatında Bəh­ram ilə Gülü Xəndan Dastanı", Sultaniyyə Birinci Ulusal Sem­pozyumu, Zəngan.

SÜMER Faruk (1999), Oğuzlar, Ana Yayınları, 5. baskı. Ankara.

TAMAŞAÇI (1946), Unudulmaz Qonsert, Azər Nəşriy­yəsi, Zengan.

URYATLI, Mirza Sadiq (-), yeddi namə, əlyazma.

2. 
   Sözlü qaynaqlar
   

Aşıq İzzət Əzizi. 2003.Zəngan. İran.
Mammad Razzagi

THE ZANGAN AHSUG REGION

Summary: Latest investigations by Dr. Ali Kafkasyali have proved seven Ashik regions in Iran: 1- Karadagh, Tabriz; 2- Urmia; 3- Zanjan; 4- Khorasan; 5- Qom-Saveh; 6- Kashkay; 7- Sulduz, Karapapak; Zanjan is one of important Ashik regions in which Turkic Ashik tradition lives vigorously. The region spans the ancient Turk-inhabited lands including Zanjan, Sultania, Khorramdareh, Abhar, Keydar, Hidaj, Tikan Tapa (Takab), Bijar, Upper Tarim, Mannishan (Mahneshan), Ijrut, Takistan, Qazvin, Lovshan and Nibay (Nikpey). Such Turkic tribes as Afshar, Ak Koyunlu, Emrulu, Bayat, Karakhanlu, Kurdbeglu, Khodabandalu, Sadlu and Ustaclu live in the aforementioned areas. Zanjan’s Ashik styles and stories are different from that of other regions. According to story teller Ashik Izzat Aziri (1919-2006), native Ashik styles of Zanjan consist of four: Tarim, Zanjan River, Hajarut and Sujas River. More than 30 native styles are practiced here, some examples of which are Shikasta of Zanjan River, Tak Hava (mono-style), Sari Torpaghi (sand of yellow), Sallama Girayli (waving Girayli style) and Zanjan’s Koroglu. Accompanied with the styles, 56 stories are told in Zanjan Ashik region. Over 30 stories have been collected by us so far.

Keywords: Zanjan, Ashik, Area
Мухаммед Реззаги

ЗАНДЖАНСКИЙ АШЫГСКИЙ ОКРУГ
Резюме: в последних исследованиях Др. Али Каф­казлы доказано семь ашыгских округов Ирана. 1- Кара­даг/Тебриз 2- Урмия 3- Занджан 4- Хорасан 5- Гум сава 6- Гашгайы 7- Сулдуз/ Гара Папаг. Занджан является одним из самых важных территорий ашыга, в котором преобла­дает ашыгская традиция. Этот округ охватывает обитае­мые земли древних турков в том числе Зенджан, Султания а так же Хуррамдере, Ахбер, Гейдар, Гидадж, Тикаб (Ти­кантепе), Биджар, Тарым олия (вверхний тарым), Манны­шан (мах­нишан), Иджрут, Такистан, Гезвин, Ловшан, Никбей. В тер­ритории живут Туркские племена как Аф­шары, Аггоюнли, Эмурлу, Баяти, Гараханлу, Кюрдбеглю, Худабендели, Сед­ли, Устаджлы. Занджанские ашыгские песни отличаются от других ашыгских округов. Здесь исполняются более 30 стилей местных песен. Пример из этих песен: шикесте Занджан чайы, Тек ава, Сары торпагы и др.

Кроме песен, в Занджане имеются ещё 56 ашыгскых исорий. Больше 30 историй было собрано и доказано нами.

Ключевые слова: Заджан, Ашыг, Округ.
Nabi KOBOTARİAN (AZEROĞLU)

Çukurova Üniversiteti (Türkiyə)

Araşdırıcı

[e-mail]
KÜLTÜR TAŞIYICI OLAN ÂŞIKLARIN DİLİ
Özet: Kültür taşıyıcısı olan âşıklar her zaman toplumda önemli işlevler yürütmüşler. Bir taraftan ozan-âşık geleneği yürüten âşıklar bir taraftan duru ve temiz Türkçeyi nesilden nesile aktarma görevini başarıyla sürdürmüşler. Âşıkların dil ve üslubu incelendiğinde dilimiz Türkçenin engin ve duru de­nizine dalmak mümkündür. Bir taraftan şiirleriyle arkaik söz­leri günümüze taşıyan âşıklar diğer taraftan Türk kültürünün elçiliğini başarıyla üstenmişler.

Anahtar kelimeler: "Azərbaycan aşıqları", "Türk dili", "Təbriz aşıqları"
Ozan-baksı geleneğinin devamı niteliğinde olan âşıklık geleneği eski tarihi işlevlerini kaybetse de günümüzde Türk topluluklarında canlılığını sürdürmektedirler. Sözlü kültürün önemli temsilcileri olan âşıklar sazlarıyla sözleriyle Türk top­lumuna canlılık katmaktadırlar.s Bu gün de eskisi gibi Güney Azerbaycan’da âşıklara büyük işlevlerini sürdürmektedirler.

Bu bölgede âşıklar Türk kültürünü koruyup aktarmakla önemli görevleri vardır. Bildirimizde İran Azerbaycanı âşık­larının şiirlerinden örnekler verilerek destanlarda kullanılan arkaik sözler üzerinde durulacaktır.

Âşıklar Türk dilini arı ve duru kullanan kimseler olarak Türk dilinin gelişmesi ve yayılması açısından önemli bir görev üslenmişlerdir. İran’da Âşıklar Türk kültürünün gönüllü elçileri olarak bir yandan ozanlık-âşıklık geleneğini sürdürmüşler, di­ğer yandan Türk dilinin gelişmesi ve yayılmasına yardım etmişler.

Âşıklar sözlü geleneği nesilden nesile aktararak, Türk dilinin sürekliliğini sağlamış bir tür kültür taşıyıcılı görevini üslenmişler. Âşıkların kullandıkları arı Türkçeyle, Türk dilinin yayılması ve gelişmesine ortam yaratmıştır.

İran Azerbaycan’ı, büyük Türk nüfusu ile zengin şifahi halk edebiyatına sahip olan bölgesidir. Deyimler, atasözleri, masallar, halk hikâyeleri el değmemiş bir hazine gibi araş­tırmacıları beklemektedirler. Azerbaycan alimlerinden Muhar­rem Gasımlı’nın belirttiği gibi Azerbaycan şifahi edebiyatının kolu Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ise gövdesi İran sınırları içinde olan Azerbaycan’dadır.

Sürekli halkın arasında olan âşıklar, kullandıkları sözcük­leri halkın dilinden alırlar. Azerbaycan âşıkları bu yönden dilin doğal gelişimine yardım etmektedirler.

Tebriz Âşıkların Şiirlerinde Arkaik Sözcükler:

Tebriz âşıklarının dilinde saf Türkçeyi bulmak mümkün­dür. Tebriz âşıklık muhitinin beslendiği önemli kaynaklardan olan Karadağ bölgesi âşıklık enenesinin en önemli yerle­rin­dendir. Âşıklar samimiyetleriyle Türkçenin en duru halini iş­leten sanatçılar olarak dilimizin varlığını korumaktadırlar. Şi­kâri destanı 40 yıl önce kayda alınsa da o dönem kullanımda olan ancak bugün Azerbaycan Türkçesinde kullanım alanının daraldığı bazı sözcüklere rastlamaktayız. Bunların bazı örnek­lerini verelim:

Gıvrag (Kıvrak): Hızlı (27, 97, 304, 331).

Garavul-Yasavul: Bekçi, gözetmen (159, 160, 218, 224, 234, 359, 409).

Bu gün kullanılmayan ve seçki Anadolu Türkçesinde de görülen – Uban eki Şikâri destanında bazı yerlerinde kullanıl­maktadır:
Dolandırıp peymanemi doldurram,

Saralduben gül rengivi soldurram,

Oğulsuz koyaram özüm öldürrem,

Söyle görüm menim atam kimdi? (s. 136).

Gurban olum kirpiyine gaşına,

Sel oluben karşı akan yaşına,

Pervaneler kimi dolan başına,

Ateş tutub yana-yana, degilen.

Yapmak fiili Azerbaycan Türkçesinde çörek yapmak şeklinde görünmektedir. Destanda derman yapmak şeklinde de bulunmaktadır:
Goy sürüdän bir tek guzu gapım men,

Sınıh göyüllere derman yapım men,

Ferhad olum, gayaları çapım men,

Gelib geden goy desin Ferhad mene.

Kılmak fiili bu gün namaz kılmak şeklinde kullansa da Şikâri Destanında “çare kılmak” şekli de görülmektedir:

Mâh-ı Zemin dur eyağe gıl çâre,

İndi o cevâne yazıram kağaz,

Goy gelsin eylesin pâre pâre,

İndi o cevâne yazıram kağaz. (Şikâri, s. 89)
ARKAİK SÖZCÜK BUDUN

Eski Türkçede kullanılan “Bud” ve ya “Budun” âşıkların dilinden işitmemiz mümkündür. Âşıklar nakarat olarak “ölü­rem ay budun” ifadesini kullanmaktadırlar (Şikâri Destanından).

Anlatım Kalıpları

Tebriz âşıklar Türkçe de bulunan anlatım kalıplarını (ata­sözü, deyimler, alkış-kargış) kullanarak ifadelerine zenginlik katmışlar.

Aşığın anlatım biçimi, sözcük seçimi, söz dizimi ve anla­tım yollarıyla ortaya çıkar. Aşığın düşünce dünyası, aldığı eği­tim, içinde bulunduğu sanat ve kültürel ortam, aşığın dilini ve anlatım biçimini belirler. Ayrıca âşıklar işledikleri konulara göre anlatım biçimi belirlerler. Kahramanlık şiirlerinde epik-lirik, güzellemelerinde lirik anlatım kullanırlar (Artun 2005: 145).

Atasözleri:

Deyimler

Alkış Kargış

Âşıklar halkla iç içe oldukları için onların kederlerinin, sevinçlerinin aktarıcısı olmuşlar. Âşık şiiri halk arasında maya­lanmış, yaşadığı toplumun kültür dokusunun en önemli belir­leyici öğelerindendir. Güney Azerbaycan âşıklarının çoğu Fars­ça eğitim almadıkları için Farsça sözcükler az olmuştur, ancak Fars diline özenen birçok aşığın şiirlerinde Farsça sözcük çok kullanılmıştır.

Âşıklar din, ahlak, hukuk, eğitim, gelenek ve doğa olay­la­rını dile getirirken kısa ve anlamlı anlatım yolu olan ata­söz­lerinden yararlanırlar. Âşıklar anlatımı renklendiren kısa kalıp sözler olan alkış ve kargışları kullanırlar. (Artun 2005: 145). Güney Azerbaycan bölgesi şifahi edebiyat yönünden zengin olduğu için, bölgenin âşıklarında da atasözlerinin bol kullan­dığını görmekteyiz.

Tebriz Âşıklarının kullandığı bazı atasözleri:

Tek elin neyi var? İki elin sesi var. (Âşık Şehnazı)

Aşığın dili yügrek olur. (Âşık İskenderi)

Alkış ve Kargış:

Alkış ve kargış konuşmayı süsleyen, duyguları belirten, anlatımı güçlendiren dil öğeleridir. Alkış kişinin iyiliğini ve kargış kişinin kötülüğünü isteyen söz kalıplarıdır (Artun, 2005: 152). Tebriz âşıkları Türkçe sözcüklerin yanı sıra Farsça ve Arapça alkış ve kargış anlamı taşıyan sözcüklerden de yarar­lanmışlar. “Maşallah”, “aferin”, “barek Allah” gibi alkış sözcükleri çok kullanılmaktadır.

Örnekler:

Evin yıkılmasın. (s.74,159, 160, 169, 271, 287, 404, 74).

Başıva dolannam (83).

Gadanı allam (86).

Ey Serheng-i Şâmi tahtin tabût olsun. (238).

Yeherin gan ile dolsun (238).

Deyimler:

Sonuç olarak:

Bu gün İran Azerbaycan’ı Türk kültürü açısından çok önemli bir bölgedir. Minorsky’nin Halaç Türklerini İran’ın mer­kezinde keşfetmesi ve daha sonra Gerhard Dorefer’ın Ha­laç Türkçesi üzerinde incelemeleri ve bulguları bu bölgenin Türk kültürü açısından ne kadar önemli olduğunun göster­ge­sidir.

Bu bölge zengin Türk kültürünün engin denizinde inci­lerini bulmaya çalışan bilim adamlarının yolunu gözlemektedir.
Nabi Kobotarian

THE LANGUAGE OF ASUGS CONVEYERING

OF CULTURE

Summary: Ashiq, as carriers of culture has always per­formed important functions in society. On the one hand, in­troducing ozano-ashig tradition, on the other hand kept clean and Turkish traditions. Deconstructing the language and style can be seen Ashiq glubiznu and transparency of the Turkish language.

Key words: "the ashugs of Azerbaijan", "Turkish lan­guage", "the ashugs of Tabriz "
Наби Коботариан

ЯЗЫК АШЫГОВ КАК НОСИТЕЛЕЙ КУЛЬТУРЫ

Резюме: Ашыги, как носители культуры всегда осу­ществляют важные функции в обществе. С одной стороны, внедряя озано-ашыгские традиции, с другой стороны со­хранили чисто-турецкие традиции. Разбирая язык и стиль ашыгов можно увидеть глубизну и прозрачность турецкого языка.

Ключевые слова: Азербайджанские ашыги, турец­кий язык, Тебризские ашыги

Nailə ƏSKƏR

AMEA Folklor İnstitutu

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

[e-mail]
AŞIQ RƏVAYƏTLƏRİNDƏ TARİXİ GERÇƏKLİK

(Aşıq Nəsibin şəyirdlik illəri ilə bağlı rəvayətlər əsasında)
Özət: Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin görkəmli simaların­dan biri də Aşıq Nəsib olmuşdur. Onunla bağlı biblioqrafik mə­lumatları haqqında yaranmış rəvayətlərdən alırıq. Araşdır­ma­larımıza əsasən deyə bilərik ki, Aşıq Nəsib haqqında ya­ranmış bu rəvayətlər tarixi əsaslara dayanır. Aşıq haqqında “Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə getməyi”, “Aşıq Şenliyin Nəsiblə görüşməsi, Nəsibin ona şəyird olması”, “Aşıq Ələsgərlə Aşıq Nəsibin qabaqlaşması”, “Çıldırlı Aşıq Veysinin Güllübulaq səfəri”, “Bala Məhəmmədlə Aşıq Nəsibin görüşü”, “Aşıq Nəsibin Tacir Söyünnən görüşməsi”, “Aşıq Nəsibin Qulanıs səfəri” və s. kimi otuza yaxın rəvayət vardır. Bu rəvayətlər aşığın həyat və yaradıcılığının müxtəlif mər­hələlərini işıqlandırır.

Məqaləmizdə aşıq Nəsibin məhz şəyirdlik illəri ilə bağlı rəvayətləri tədqiqata cəlb olunacaq, rəvayətlərin tarixi gerçək­liyi ilə bağlı mülahizələr yürüdüləcəkdir.

Açar sözlər: Aşıq ədəbiyyatı, aşıq mühiti, Aşıq Nəsib, şəyird, ustad, rəvayət, tarixilik
Giriş

Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümayəndələrdən biri, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin yetirməsi olan Aşıq Nəsibin müqtədir bir sənətkar kimi yetişməsində onun müasirləri və ustadları mühüm rol oynamışlar. Çünki ənənəyə görə, bu mü­rəkkəb sənətin sirlərini öyrənmək üçün hər gənc aşıq təcrübəli bir ustadın yanında şəyird olmalı idi.

Bu məqaləmizdə Aşıq Nəsibin şəyirdliklə bağlı (“Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə getməyi” və “Aşıq Şenliyin Nəsiblə görüşməsi, Nəsibin ona şəyird olması”) iki rəvayətindən bəhs etdiyimiz üçün ustad-şəyird münasibətləri haqqında bir neçə cümlə demək vacibdir.

Bəri başdan qeyd edək ki, ustad aşıq sayılmaq üçün təkcə yaş və təcrübə kifayət deyil. Yalnız o aşıq ustad hesab edilir ki, onun sənətdə öz məktəbi, ifaçılıqda və söz qoşmaqda parlaq istedadı olsun. Belə aşıqlar bu sənətin davam etməsi, nəsildən-nəslə ötürülməsi, öz məktəbinin formalaşması, adının və əsər­lərinin yaşadılması naminə özlərinə şəyird götürürlər. Ustad özünə şəyird seçərkən onun sənətə marağını, həvəsini, səsini, hafizəsini, öyrənmə qabiliyyətini, saz çalma bacarığını və fiziki kamilliyini, yəni boy-buxununu, çöhrəsini, nəhayət, əxlaqını, tərbiyəsini və vətənpərvərliyini nəzərə alır. Gənc aşıq ustad sə­nətkarın yanında bir müddət qalır, ailənin bir üzvü kimi ustadın evində yaşayır, ona hər işdə kömək edir.

Şəyirdlik müddəti gənc aşığın istedadından, ustanın nə­zərdə tutduğu təlim proqramını öyrənmə dərəcəsindən asılıdır. Şəyird ustaddan ən birinci ədəb-ərkanı, havacatı və ümumi repertuarı, ustadın bütün şeirlərini, qoşduğu dastanları, yarat­dığı saz havalarını, onunla bağlı aşıq rəvayətlərini, fərdi üs­lubunu və tərzini, dil özəlliklərini, təhkiyəsini, qafiyələrini, üs­təlik, aşıq şeiri janrlarını və texnikasını öyrənir, ustadla birlikdə məclislərə gedərək təcrübə toplayır, məclis aparma qaydalarını mənimsəyir. Türkiyə aşıqlıq ənənəsində «çıraqlıq», bizdə «şə­yirdlik» adlanan birinci təlim mərhələsi müşahidə-təqlid-tətbiq sxemi üzrə həyata keçirilir. Bu mərhələ başa çatdıqdan sonra şəyirdin xəlifəlik dövrü başlanır (bu termin bizdə işlənmir). Ustad artıq yavaş-yavaş xəlifəni dinləyici qarşısına çıxarır, çox zaman məclisi açaraq sözü ona verir, xəlifə də öz növbəsində ustadının bir neçə divanisini, təcnisini və gözəlləməsini oxu­yur. Bu mərhələdə ustad xəlifəni özü ilə səfərlərə də aparır, əvvəlcədən hazırlanan ssenari üzrə məclisi onunla birlikdə ida­rə edir. Xüsusilə deyişməli aşıq rəvayətlərində deyişən tərəf­lərdən birinin rolunu ifa etməyi xəlifəyə tapşırır. Xəlifənin kifayət qədər yetkinləşdiyini və sənətin incəliklərinə tam bələd olduğunu görən ustad onu bir neçə dəfə sınayır, nəhayət, öz yetirməsinə təxəllüs seçir və sərbəst şəkildə aşıqlıq fəaliyyətinə başlamasına icazə verir. Buna “dəstur”, “icazət” və ya “bərat” deyilir. Beləliklə, bir neçə şəyird tərbiyə edən ustadın öz mək­təbi yaranır. Bu, Türkiyədə “aşıq qolu” termini ilə ifadə edilir (9, 143-154).

Aşıq rəvayətləri Azərbaycan aşıq yaradıcılığında mühüm yer tutur. R.120

Rüstəmzadə bu münasibətlə yazmışdır: “Rəvayətlərin bö­yük ictimai-siyasi, eləcə də tərbiyəvi əhəmiyyəti vardır. Çünki bunlarda qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik, dostluq və s. kimi ide­yalar xüsusi yer tutur. Tarixi və elmi əhəmiyyəti isə onunla izah olunur ki, klassik aşıq poeziyasının, xalq yaradıcılığının, xalq musi­qi­sinin, ayrı-ayrı görkəmli el sənətkarlarının həyat və yaradı­cılı­ğının öyrənilməsində belə rəvayətlər misilsiz mən­bədir” (5, 3-4).

Aşıq rəvayətləri janr etibarilə dastanlara yaxındır, lakin həcm baxımından daha kiçik, süjet baxımından daha sadədir. Burada dastanlara xas olan bəzi bədii priyomlar, konflikt qurma, deyişmə, kuliminasiya var, lakin bu rəvayətlərdə, bir qayda olaraq, baş qəhrəman aşığın özüdür, üstəlik, məzmun baxımından rəvayətlər daha çox məişət xarakterlidir, komik, gülməli, zarafatyana səciyyə daşıyır. Onların arasında sosial, siyasi məzmunlu rəvayətlər nisbətən az olur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, başqa aşıqlardan fərqli olaraq Aşıq Nəsiblə əla­qədar rəvayətlər arasında sosial, siyasi məzmunlu rəvayətlərə də rast gəlmək mümkündür. Bu da aşığın üsyankar xarakteri ilə, yaşayıb-yaratdığı dövr və mühitlə, ermənilərə və sovet hökumətinə bəslədiyi dərin nifrətlə izah oluna bilər.

Aşıq Nəsiblə bağlı əlimizdə yazıya alınmış 29 aşıq rəva­yəti, 11 rəvayətli ifadə var. Bu rəvayətlərin coğrafiyası çox ge­nişdir. Burada ilk sırada Ağbaba coğrafiyası gəlir. Aşıq Nəsi­bin öz doğma kəndi Güllübulaqda, qonşu Hamasa, Balıqlı, Öysüz, Seldağılan, Qaranamaz, Düzkənd, Təzə İbiş, Təpəköy, Çivinni və digər kəndlərdə başına gələn maraqlı əhvalatlar bu rəvayətlərin əsasını təşkil edir. Çıldır və onun Çandra, Suxara, İrişdi, Qucen, Gölə, Ərginə kəndləri, Canbaz yaylası, Gümrü şəhəri və onun Qızıldaş kəndi, İrəvan, Axılkələyin Sağamoy və Qulanıs kəndləri və başqa yerlərə səfərləri sənətkarın gəzib-dolaşdığı, məclislər apardığı coğrafi məkanın, ərazinin geniş­liyini göstərir. Aşıq İskəndər Ağbabalının dediyinə görə, Aşıq Nəsibin yalnız Çıldırla bağlı iyirmidən çox aşıq rəvayəti vardır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, gözləri kor olan Aşıq Nəsib hərəkət qabiliyyətinin məhdudluğu üzündən daha uzaq yerlərə gedə bilmirdi. Əks təqdirdə, o da Aşıq Ələsgər kimi bütün Qafqazı qarış-qarış dolaşardı.

“Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə get­məyi” adlanan rəvayət aşığın sənəti və bioqrafiyası baxımdan əlamətdardır, çünki burada gənc Nəsibin ilk dəfə şəyird olması təsvir edilir.

1. “Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə getməyi”

Təbii ki, gənc Nəsib də bir ustad yanında təcrübə keçmək ehtiyacı hiss etmiş və əmisi Əmir kişi onu tanınmış aşıq Göləli İbrahimin yanına şəyirdliyə vermişdir. Bunu Aşıq İskəndər Ağbabalı da təsdiq edir: “Həyə, mənim ustadımın ilk ustadı Göləli İbrahim olmuşdu, əmbə o çox cavan öldüyünə görə Nəsif yarımçıx qalmışdı” (4, 178).

“Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə get­məyi” rəvayətinin qısa xülasəsi belədir: Güzəranını təmin et­mək üçün həm də qalayçılıqla məşğul olan Göləli İbrahim bir gün Güllübulağa gəlmiş və təsadüfən Baharın atasının evində qalmışdır. Gecə qonşu evdən Nəsibin şiddətli iniltisini, ah-naləsini eşitmiş, sabah onun yanına gələrək dərdini soruş­muş­dur. Nəsib əvvəlcə onu acılamış, Göləli İbrahim olduğunu öy­rənincə üzr istəmişdir. Nəsibin başına gələnləri öyrənən, nakam eşqi haqqında məlumat alan Göləli İbrahim Nəsibin istedadını görərək onu şəyirdliyə qəbul etmiş və özü ilə birlikdə Göləyə aparmışdır. Lakin Nəsibin sevinci uzun sürməmiş, çox keçmə­dən ustadı vəfat etmişdir.

Dövrün ustad aşıqlarından Göləli İbrahim saz-söz sənəti ilə yanaşı həm də qalayçılıqla məşğul olmuşdur. Bir gün onun yolu Güllübulağa düşmüş, təsadüfən Baharın (Aşıq Nəsibin nakam sevgisi) atası evində qonaq qalmışdır. Gecə qonşu ev­dən bir gəncin, yəni Nəsibin şiddətli iniltisini, sızıltısını duy­muş, səhər olunca ev sahibindən bunun səbəbini soruşmuşdur:

Bu nə bəla, bu nə səsdi,

Bu nə işdi, agah elə.

Səni bu səs heç tərpətmir,

Bağrım şişdi, agah elə.

Baharın atası aşığı başından eləmək üçün qeyri-müəyyən cavab vermişdir:

Mən nə bilim, bir yetimdi,

Kor baxtına ağlar qalıb,

Gözü yoxdu, yoldaşı yox,

Sinəsində dağlar qalıb.
Göləli İbrahim bu işdə bir sirr olduğunu anlamış, ona görə də israrla bu ah-nalənin səbəbini öyrənmək istəmişdir:
Bu səsin yanğısı çoxdu,

O kimdi, arxası yoxdu?

Tərsinə çevrilib baxtı,

Yazı qışdı, agah elə.

Təbii ki, Baharın atası həqiqəti açıb söyləməmişdir, çünki Nəsiblə Baharın saf eşqinə qarşı çıxan, onları bir-birindən ayıran, sağalmaz dərdə salan elə onun özü idi. Odur ki, Göləli İbrahimə dəqiq bir şey deməmişdir:
Ah çəkməyi edib peşə,

Düşübdü bir olmaz işə,

Dərddən qəlbi şişə-şişə

Özü, bir də ahlar qalıb (4, 161).

Çarəsiz qalan Göləli İbrahim səhər açılan kimi birbaşa Nəsibin yanına gələrək onunla tanış olmuş, dərdini soruşmuş, hər şeyi öyrənmişdir.

Bu aşıq rəvayəti dastan ənənəsinə uyğun şəkildə yaradıl­mışdır. Əvvəla, süjet xəttində şərtilik hiss olunur. Göləli İb­rahimin Baharın atasıgildə “təsadüfən” qonaq olması və gecə qonşu evdən Nəsibin ah-naləsini eşitməsi epizodu quramadır, rəvayətin davamı üçün zəmin hazırlamaq məqsədilə düşünül­müşdür. Hətta aşığın həqiqətən Baharın atasıgildə qonaq qal­dığını qəbul etsək belə, onun qonşu evdən Nəsibin iniltisini eşitməsi qeyri-mümkündür. Bunun üçün Nəsib ah çəkməməli, var səsilə qışqırmalı idi. Üstəlik, Nəsiblə Bahargil arada geniş həyətlər olan qazma daxmalarda yaşamışlar. Əslində, əhvalat təxminən bu şəkildə cərəyan etmişdir: Güllübulağa gələn Gö­ləli İbrahim burada aşıq olub-olmaması ilə maraqlanmış, ona Nəsib barədə, onun nakam məhəbbəti haqqında məlumat ver­mişlər.

Nəsiblə Göləli İbrahimin tanışlığı da dastanvari şəkildə təsvir olunmuşdur: “Sabahı gün… Göləli İrbaham gəldi Nəsif­gilə. Qav-tavıyı qəleyliyənnən sonra Nəsivi yanına çağırdı, dedi:

- Dərtdi adama oxşuyursan, nə oluf?

- Nəyinə lazımdı, qavını qəleylə. Qəleyçi nə bilir söz nədi?

Əmə Göləli İrbaham onnan əl çəhmədi” (4, 162).

Burada məsələ daha da dramatikləşir, Nəsib üç bəndlik sərt bir qoşma deyərək “qəleyçini” əməlli-başlı təhqir edir. Bundan sonra ikisinin arasında deyişmə olur, axırda Nəsib möhürbənddən qarşısındakı adamın məşhur aşıq Göləli İbra­him olduğunu başa düşür, onun əlini öpərək üzr istəyir. Göləli İbrahim Nəsibin istedadını görüb təklif edir ki, yaxşı aşıq kimi yetişmək üçün onun şəyirdi olsun. Nəsib əmisi Əmir kişidən icazə alaraq razılıq verir. “Göləli İrbaham Nəsivi götürüf özüy­nən Göləyə apardı. Nəsif bir xeylax orda qalıf şəyirtdih elədi. Əmə qəza gəldi, Göləli İrbaham bafat elədi. Nəsif oydu ki, yarımçıx qayıtdı geri. Sonralar o, Aşıx Şenniyə irast oldu. Aşıx Şennih onu şəyirtdiyə götürdü. Bunnan sonra Nəsif Aşıx Nəsif kimi tanındı” (4, 165).