Qafqaz Universiteti Nəşri
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
VI Fəsil. Uşaqlıq dövrü davranış problemləri 127 uşaqlarda birinci siqnal sisteminin hələ üstünlük təşkil etməsi ilə əlaqə‐ dardır. Kiçik məktəblinin hafizəsi böyük yaşlılara nisbətən daha çox obrazlı olur. Hafizənin əyani‐obrazlı cəhətini inkişaf etdirərkən yalnız görməyə yox, həm də eşitmə, hərəkət, dadbilmə təsəvvürlərinə üstünlük vermək lazımdır. Təlimin məzmununun dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, uşaqda ikinci siq‐ nal sistemi inkişaf edir. Bu, hafizənin sözlü‐məntiqli növünü genişləndirir. Təlim prosesində və uşağın əqli inkişafında sözlü‐məntiqli hafizə əsas rol oynayır. Uşaqlarda hafizə sürətlə və geniş şəkildə məktəbdə, müəllimin rəhbərliyi altında müntəzəm təlim‐tərbiyə sayəsində inkişaf etməyə başla‐ yır. Məktəb yaşı dövründə uşaqlarda hafizənin həcmi xüsusilə genişlənir. M. N. Şardakov hafizənin həcminin sinifdən‐sinfə keçdikcə necə dəyi‐ şildiyini yoxlamaq üçün 1‐4‐cü sinif şagirdlərinə 10 dəqiqə müddətində bir şeiri əzbərləməyi tapşırmışdır. Bununla yanaşı, şagirdlər müəyyən sözləri öyrənib yadda saxlamalı idilər. Təcrübə nəticəsində məlum olmuşdur ki, yaş artdıqca şagirdlərin yadda saxlamasının həcmi genişlənir. N. M. Şükürovanın tədqiqatı göstərmişdir ki, 1 – 2‐ci sinif şagirdləri konkret şəxsiyyət iştirak edən mətnləri daha yaxşı yadda saxlayırlar. Mət‐ nin emosional boyalılığı, xüsusən iştirak edən qəhrəmana qarşı oyanmış maraq şagirdlərin yadda saxlamalarını daha da məhsuldar edir. Həm zəif, həm yaxşı oxuyan şagirdlər belə mətnlərin öhdəsindən yaxşı gəlirlər. Təlim prosesində emosional məzmuna malik olan material yadda yaxşı qalır və hafizəni yaxşı inkişaf etdirir. Burada əqli iş, adətən hisslərlə müşayiət olu‐ nur. Buna görə də şagirdlər eyni zamanda keçirdikləri hissləri xatırlayırlar. Bu hisslər biliklər kimi hafizədə qalır və şagirdlər bunları biliklərlə birlikdə yada salırlar. Hafizənin inkişaf qanunauyğunluğu öyrənilərkən müəyyən edilmişdir ki, materialı mənimsədikdən sonra bəzi hallarda dərhal yada‐ salma, bir müddət keçdikdən sonra nisbətən az məhsuldar olur. Tədqiqat‐ çılar bu halı ən çox məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqlara şamil edirlər. Təlim prosesində ixtiyari və qeyri‐ixtiyari yaddasaxlama inkişaf edir. Amma bunların inkişafı bərabər getmir. Məktəb dövründə əsas eti‐ barilə yaddasaxlama sürətlə inkişaf edir. Kiçik məktəblilərdə hafizənin inkişafı da onların təlim fəaliyyətinə müs‐ bət təsir göstərir. Hafizənin inkişafinda, hər şeydən əvvəl, yadasalma baca‐ rığının böyük əhəmiyyəti var. Uşaqlar məktəbə yaxşı oxumaq arzusu ilə gəlir, müəllimin rəhbərliyi altında onlar üçün aydın və maraqlı olan dərsi yadda saxlayırlar. 75 75 A. İbrahimov, H. Xəlilov “Sağlam övlad, düzgün tərbiyyə, təmiz nitq” (səh. 32‐33) Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 128 Təfəkkür: Bizim təfəkkürümüzün mənbəyini duyğular və qavrayış təşkil edir. Məhz buna görə də məntiqi idrak prosesi olan təfəkkür həmişə hissi idrakla (duyğular, qavrayış və təsəvvürlərimizlə) qırılmaz vəhdətdə olur. Məlum olduğu kimi, duyğular, qavrayış və təsəvvürlər, başqa sözlə, hissi idrak gerçək aləm haqqında biliklərimizin başlanğıcını təşkil edir. Məntiqi idrak prosesində biz həmin biliklərə əsaslanırıq. Varlığı bu yolla dərk edərkən duyub‐qavradığımızı, təsəvvür etdiyimiz cisim və hadisələri hafizəmizdə saxlayıb, hal‐hazır ilə keçmişi müqayisə və təhlil edir, bir‐biri ilə əlaqələndirir, onların arasındakı ümümi cəhətləri, əlaqə və münasibət‐ ləri müəyyənləşdirir, bir sözlə, onlar haqqında fikirləşirik. 76 Təfəkkürün bu yüksək pilləsi ardıcıl təlim‐tərbiyə və ictimai‐sosial fəa‐ liyyətlər prosesində iştirak edir və öz növbəsində biliklərə yiyələnməyə, məfhumlar sistemini mənimsəməyə imkan yaradır. Məktəb yaşı dövründə uşaqda təfəkkürün inkişafı üçün daha geniş imkan yaranır. Bununla bəra‐ bər, kiçik məktəb yaşlı uşaqlar təfəkkürlərinin bir sıra xüsusiyyətlərinə görə, sonrakı yaş dövrlərindən fərqlənirlər. Kiçikyaşlı məktəblilərin təfək‐ küründə konkret və emosionallıq hələ də geniş yer tutur. Onların apardıq‐ ları fikri əməliyyatlar daha çox müəyyən, konkret cisimlərlə, həmin cisim‐ lər arasındakı əlaqələrlə bağlı olur. Eyni zamanda uşaqlar, üzərində fikri əməliyyat apardıqları cisimlər barədə çox parlaq təəssürata malik olurlar. Kiçikyaşlı məktəblilərdə ən çox xarici əlamətlərə əsaslanma müşahidə olunur. Bu dövrdə uşaqlar varlıqdakı cisim və hadisələri öz konkret əyani təcrübələri ilə dərk edirlər. Get‐gedə bu məktəblilərdə ümumiləşdirmə prosesi xeyli təkmilləşir. Onların biliyinin, təcrübəsinin artması ümumiləş‐ dirmələr zamanı təsəvvür materiallarına əsaslanmaq imkanı verir. Məktəblinin təfəkkürü onun nitqi ilə vəhdətdə inkişaf edir. Uşağın təfəkkürü nitqi sayəsində kamilləşir, ünsiyyət prosesində daha da təkmil‐ ləşir. Bu məktəblilər çox zaman ucadan danışmaqla fikirləşirlər və yaxud fikirləşərkən danışırlar. İlk zamanlar məktəblinin təfəkkürü şifahi nitqin köməyi ilə formalaşır, ancaq şagirdin fikri fəaliyyətində daxili nitqi də mü‐ hüm rol oynayır, məktəbli daxili nitqin köməyi ilə fikirləşir. Sonra onu şifahi və yazılı nitq ilə ifadə edir. Şagirdlər fikirlərinin dolğun və aydın ol‐ ması üçün yazılarına əlavə edirlər və təkmilləşdirirlər. Y. A. Samarinin təd‐ qiqatları göstərir ki, məktəblinin şüurunda baş verən obrazlar cisim və hadi‐ sələrdəki ümumi və mühüm əlamətləri tapmağa və ayırmağa kömək edir. Məktəblilər məfhumları, qanun‐qaydaları mənimsəyir və ümumi nəticə çıxarır. Bu, nəzəri təfəkkürün inkişafı sayəsində mümkün olur. Nəzəri tə‐ 76 Ə. Qədirov “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı” (səh. 6) Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|