Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi MÖVZU: DÖVLƏT VƏ HUQUQUN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ § 1. DÖVLƏTƏQƏDƏRKİ CƏMİYYƏTDƏ HAKİMİYYƏT VƏ SOSİAL NORMALAR insanların həyatında mühüm rol oynayan dövlət və hüquq cəmiyyətin inkişafının müəyyən bir mərhələsində formalaşıb. Buna qədər isə insan cəmiyyəti uzun tarixi yol keçmişdir. Təbii ki, əldə olunan biliklər bu tarixi izləməyə imkan vermir. Materialist yanaşmadan çıxış edən alimlər belə hesab edirlər ki, yer üzərində təxminən 2 milyon il bundan əvvəl Insanabənzər varlıqlar yaşayırdılar. «Homo sapiens»in isə ən azı 200 minillik tarixi var. Ancaq kromanyon tipli müasir insan təxminən qırx min ildir ki, yer üzərində həyat sürür. Məhz bu tarixi dövrdən başlayaraq bəşəriyyətin artıq bioloji yox, sosial təkamülü baş vermişdir. Sosiogenezin (sosial inkişafın) dövlətə qədərki mərhələsində ibtidai icma quruluşu meydana gəlmiş və bu quruluşun özü də statik xarakterə malik olmayıb müxtəlif İnkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Hüququn antropologiyasına aid ədəbiyyatda göstərildiyi kimi, sosiogenezin erkən çağlarında insanların birgəyaşayışından irəli gələn özünütənzimləmə təlabatı insanın sağ qala bilməsinin zəruri şərti olmuşdur. İnsanların sağ qala bilməsini və birgəyaşayışın mümkün olmasını təmin edən özünütənzimləmə kollektiv- daxili həyatın müəyyən qaydalara uyğun tənzimlənməsində ifadə olunurdu. Öz elmi yaradıcılığında dövlət və hüququn yaranması məsələsinə xüsusi yer ayırmış hüquqşünas-alim T.V.Kaşa- nina yazır ki, heyvanlar yalnız bioloji qanunlara tabedir. İnsanlar İsə bioloji qanunlara tabe olmaqla yanaşı, həm də öz davranışlarını tənzimləməyi öyrənmişdir. İnsan ictimai tənzimləyiciləri 81 ilqar Məmmədov «kəşf etmiş» və həmin tənzimləyicilər bioloji qanunları ləğv etməsə də, onları müəyyən bir tərəfə sıxlaşdırmışdır, ictimai tənzimləyicilərin insanların psixi fəaliyyətində inqilabi dəyişiklikiər yaratması nəticəsində insanlar heyvanlarla müqayisədə inkişafın yeni bir mərhələsinə keçə bilmişlər. T.V.Kaşanina göstərir ki, ictimai tənzimləyicilər ibtidai cəmiyyətdə iki əsas funksiyanı yerinə yetirirdi. Onların «birinci funksiyası ibtidai insanların psixi enerjisinin ətraf aləm qarşısında yaranan qorxudan, həyəcandan azad olmasına imkan yaratmaqla onu yaradıcı fəaliyyətə yönəltməkdən ibarət olmuşdur.(...) İctimai tənzimləmənin ikinci funksiyası cəmiyyətdə sabit
münasibətlərin qurulmasını təmin etməkdən ibarətdir. Belə ki, məhz bu cür münasibətlər tayfa və qəbilə üzvlərinin sırf subyektiv motivlərinin və oniarın doğurduğu subyektiv halların, təsadüflərin təsirini aradan qaldırmaq gücündə idi».’' İnsanın həyati fəaiiyyətinin iikin formaiarı onun ətraf aiəmə uyğuniaşmasını təmin etmiş və həmin uyğunlaşma kollektiv xarakterə malik oimuşdur. Buna görə də, fransız alimi P.Teyar de Şarden belə hesab edir ki, «ilkin insan» məhz çoxlu adamlardan ibarət ola bilərdi, insan həmin çoxiuq daxilində, onunla formalaşmış və buna görə kollektivdaxili əlaqələrin tənzimiən- məsi də kollektivin qorunub saxlanmasına yönəlmişdir. Burada fərdiiik yox idi, «protofərd» kollektivə tabe idi və özünü ondan ayrı təsəvvür də etmirdi. Koliektivin qorunub saxlanması üçün əldə olunan kollektiv mülkiyyət insaniarın yaşayışını təmin etməkiə yanaşı, həm də «ictimailəşdirici» faktor kimi çıxış etmişdir. Həmin mülkiyyətiə (əmək və ov aiətləri, yaşayış yerləri və s.) əlaqədar olaraq yaranan münasibətlər, həmçinin belə bir mülkiyyətin özünə münasibət müəyyən «normalarla», davranış qaydaları ilə tənzimlənmişdir. Yaşaya bilmənin maddi əsası ilə bağlı olan bu normaların insanların birgəyaşayışının nizamlanmasında çox mühüm rolu olmuşdur. *
2004, S.177.
82 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi insan birliyinin yaratdığı ictimai tənzimləyicilər və birgəyaşayış qaydaları onun ətraf aləmə uyğunlaşmasını təmin etməklə yanaşı, həm də insanın dağıdıcılığa meyl göstərməsinin qarşısını almağa xidmət etmişdir. Bu mənada A.İ.Kovler yazır ki, ibtidai icmalarda münasibətlərin bütün icma üzvlərinin iştirakı ilə tənzimlənməsi kollektiv həyat tərzinin «zooloji individualizmin resi- divlərinin» dağıdıcı təsirindən qorunmasına imkan yaratmışdır."' Marksist tarixşünaslıqda göstərilir ki, qəbilə-tayfa (qohumluq əlaqəsi əsasında yaranan kompakt insan birlikləri) quruluşu so- siogenezin bu dövründə dominant rola malik olmuşdur. Müasir arxeoloqların və etnoqrafların əldə etdiyi biliklər tədqiqatçılara imkan yaradır ki, marksist tarixşünaslıqda özünə yer alan bu fikrin əksinə olaraq, həmin mərhələdə sosiogenezin bir yox, bir neçə fərqli istiqamətdə getdiyini izah etsinlər və bunu elmi cəhətdən əsaslandıra bilsinlər. Məhz bu səbəbdən «qəbilə» və «icma» nəzəriyyələri arasında mübahisələr yaranmışdır. Misal üçün, V.R.Kobo sosial-iqtisadi əlaqələrin cəmləşdiyi dairəni ibtidai sosiumun həyati mərkəzi kimi qiymətləndirməklə belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, ibtidai sosiumda qəbilə yox, məhz icma birgəyaşayışın əsas təşkiiolunma forması kimi çıxış etmişdir. Onun fikrincə, ibtidai icmanın özü ibtidai cəmiyyətin birgə təsərrüfatının təşkili forması olan təbii kollektiv idi. Bu fikir,
dövlətəqədərki cəmiyyətdə münasibətlərin tənzimlənməsi baxımından qəbilənin ciddi rola malik olduğunu inkar etmir. Belə hesab edilir ki, ictimai təşkilatlanmanın bir forması olan qəbilənin təyinatı, ilk növbədə, qohumluq əlaqəsinin tənzimlənməsi, nəslin qorunub saxlanılması və bu əsasda birgə təsərrüfatın idarə olunması ilə bağlı olmuşdur. İcma isə, ilk növbədə, istehsal münasibətləri əsasında qurulan və təsərrüfat həyatı ilə bağlı olan əlaqələri möhkəmləndirmiş və ən azı iki qəbilədən, qohumluq əlaqələri əsasında formalaşmış qrupdan ibarət vahid bir sosial-iqtisadi kollektiv olmuşdur. İbtidai icma dövründə icmaların oturaq həyat tərzinə keçməsi, müvafiq təsərrüfat sisteminin inkişafı ictimai münasibət KoBjıep A.H. Aı-iTponojıorHH npasa. M., 2002, s.l09. 83
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|