Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov hüququn tələbini cəmləşdirir. İbtidai icma dövründə isə bu daha qabarıq şəkildə özünü göstərirdi. R.-M.Z.Zumbulidzenin fikrincə, ibtidai icmalarda ənənəvi davranışın stereotip forması kimi adət çıxış edirdi. «İbtidai cəmiyyətdə adətiər müəyyən struktura maiik olub özünün tənzimləmə xüsusiyyətlərinə görə qadağalara (məsələn, yaxın qohumlar arasında nigahı qadağan edən tabu), ica- zəverici göstərişlərə (ov etmə, qida məhsullarının toplanması), həmçinin də yaşayış yerlərinin tikilməsi, əmək alətlərinin hazırlanması, yeməyin bişirilməsi prosesi və s. hallarda zəruri hərəkətlərin təşkil edilməsi məqsədinə xidmət edən pozitiv öhdəliklərlə ifadə olunan tələblərə bölünürdü. (...) Adət ayrılıqda hüquqi, mənəvi, dini və ya siyasi deyil. O kollektiv şüura qarşı çıxmadan həmin cəmiyyət üçün zəruri olan bütün normativ funksiyaları həyata keçirmiş və universal olmuşdur».”* ibtidai icma dövründə mifik, animistik təsəvvürlərin normativ tənzimləyicilərə çox ciddi təsiri olmuşdur. Ümumiyyətlə, ibtidai icma insanının təsəvvürləri, davranışı miflərlə və adətlərlə tənzimlənirdi. Mistik xarakterli düşüncə tərzindən irəli gələn miflər mənəvi-ruhi yaradıcılığın, adətlər isə sosial normaların nəsildən- nəslə ötürülməsinin ənənəvi forması olmuşdur. Dini xarakterli qaydalar, rituallar simvolik davranışın müəyyən bir forması idi. Normativ tənzimləyicilər, yəni adətlər, simvolik davranış formaları və s. ibtidai icma insanının həyatında qeyri-müəyyənlik şəraitini yaradacaq hərəkətlərin, davranışların, sırf subyektiv motivlərin ictimai qaydaya göstərdiyi neqativ təsirin qarşısını almaqla davranışların başa düşülməsini, standartlığını təmin edirdi. B.S.Yerasovun sözləri ilə desək, ibtidai cəmiyyətdə sosial normalar «ətrafdakılara məlum olan və onlar tərəfindən dərk edilən, öncədən gözlənilən davranışları» ifadə edirdi.2 * Обычай в праве: Сборник. / Зумбулидзе Р.-М.З. Обычное право как источник гражданского права./Санкт-Петербург 2004, 5.22-23. 2 Ерасов Б.С. Социальная културология. М., 1998, 5.105. 90 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Normaların əsasında duran mifik, animistik təsəvvürlərlə bağlı olan qadağalar (tabu) onların (yəni normaların) qeyd-şərtsiz tətbiq olunmasına yaxından təsir göstərmişdir. V.M.Ko- relskiyin yazdığı kimi, bəşəriyyətin sübh çağında yaranmış tabu cinsi münasibətlərin də nizama salınmasında mühüm rol oynamış və yaxın qan qohumlarının evlənmələrini (insest-bacı və qardaşın, ata və qızın evlənməsi və s.) qadağan etmişdir. Tabu, həm də ibtidai cəmiyyətdə zəruri olan intizamı, sabitliyi təmin etmişdir. Tabunu pozan fərd cəzalandırılarkən ilk növbədə o əsas götürülürdü ki, həmin insan törətdiyi əmələ görə ruhların, fövqəltəbii qüvvələrin qəzəbinə düçar olmuş və buna görə də mütləq öz cəzasına çatmaldır. Sosial normaların xarakteri və ifadə olunma forması ilə bağlı mübahisələrə girişmədən onu deyə bilərik ki, dövlətəqədərki cəmiyyətdə mövcud olan sosial normalara rituallar, mərasimlər, miflər, adətlər, dini normalar və mənəvi normalar daxil idi. Onlar tədricən, ibtidai cəmiyyət inkişaf etdikcə meydana gəlmiş və normativ tənzimləyicilərə çevrilmişdir. Sosial normalardan ən qədimi rituallar hesab olunur. Çox güman ki, rituallar hələ insanın danışa bilmədiyi bir dövrdə yaranmışdır. Rituallar davranışın icra olunmasının zahiri forması ilə bağlı olan qaydaları ifadə edirdi. Burada davranışın forması əsas götürülürdü və ona görə də, rituallar demonstrativ xarakterə malik idi. Rituallarda ifadə olunan əsas məqsəd kollektiv üzvlərinə müəyyən hisslərin təlqin olunması, onlarda müəyyən psixoloji əhvalın yaradılması ilə bağlı olmuşdur. Rituallar kimi mərasimlər də simvolik hərəkətlərlə ifadə olunsa da, onlar daha çox tərbiyəvi (ideoloji) məqsəd daşıyırdı. Mərasimlər məzmunca daha mürəkkəb xarakterə malik olub, insan psixikasına dərindən təsir göstərirdi. Miflərdə insanların nəyi edib-etməmələri ilə bağlı nümunələrin və həmin nümunələrin obrazı ifadə olunurdu. Miflər ideoloji və normativ tənzimləyicilik funksiyalarını həyata keçirmişdir. Onların ibtidai icma insanının dünyagörüşünün formalaşmasına yaxından təsiri olmuşdur. 91 ilqar Məmmədov Adətlər bir neçə nəslin həyat təcrübəsində təkrarlanaraq ümumi xarakter qazanmış davranış qaydalarıdır. Normativ tənzimləyicilərin bu növü bilavasitə ictimai münasibətlərin məzmunu ilə bağlı olub, insanların praktiki, gündəlik həyat fəaliyyəti sisteminə daxildir. İbtidai icmalarda adətlər insanların gündəlik həyatını məlum axara salan ictimai həyatın tənzimlənməsinin universal vasitəsi kimi çıxış etmişdir. Dini normalar insanların həyatını ilahi qüvvələrin, «yaradanın» müəyyənləşdirdiyi tələblər əsasında tənzimləyən normalardır. Həmin normalar insanların birgəyaşayışını, davranışlarını tənzimləməklə yanaşı, onları qeyri-məlum, sirli dünya qarşısında hiss etdikləri qorxudan azad etməyə, həyata və arxasında nələrin gizləndiyi bilinməyən ölümə uyğunlaşdırmağa xidmət edirdi. Mənəvi normalar ibtidai icma dövrünün insanlarının xeyir və şər haqqındakı təsəvvürlərinə əsaslanmaqla, insan davranışının daxildən tənzimlənməsinə xidmət edirdi. Həmin normalara insanların «özünkülərə» və «yadlara» bölünməsi təsəvvürü də təsir göstərirdi. Belə ki, ibtidai icma dövründə mənəvi normalar konkret icmaların mənəvi görüşlərinə, maraqlarına uyğun olub, lokallığı ilə seçilirdi. Bu normalar «özünkülərə» aid idi. Onlar yadlara şamil olunmurdu. Mənəvi normalar könüllü həyata keçirilirdi və bu proses daxili nəzarətin tətbiq olunması ilə müşayiət olunurdu. İctimai məzəmmətin özü də mənəvi normaların həyata keçirilməsinə nəzarətin bir növü kimi çıxış edirdi. Beləliklə, nəzəriyyəçilərin fikirlərinə istinadən, dövlətəqədər- ki cəmiyyətdə, qəbilə-tayfa icmalarında hakimiyyətin və sosial normaların əsas spesifik əlamətlərini ümumiləşdirilmiş şəkildə aşağıdakı kimi göstərə bilərik: -
qəbilə-tayfa icmalarında hakimiyyət ictimai xarakterə malik olmaqla bütövlükdə icmadaxili həyatın özündən ayrılmırdı; -
-
icmanın idarə olunması həyat təcrübəsinə və mənəvi nüfuza, avtoritetə malik olan şəxslərdən, ağsaqqallardan ibarət şura və qəbilə, tayfa başçıları tərəfindən həyata keçirilirdi; -
riayət edilməsi üzərində «nəzarəti» həyata keçirirdi; 92 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|