Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi -
normativ tənzimləyicilər hüquq normalarına və digər sosial normalara diferensiasiya olunmamışdı; -
-
normalara tənqidi və diferensiasion münasibət yox idi, yəni ayrıca bir fərd öz iradəsindən çıxış edərək sosial normalara qarşı dura bilməzdi və normalar icma üzvləri tərəfindən qeyd-şərtsiz qəbul edilirdi; -
uzun müddət ərzində mövcud olan və yaranma tarixi məlum olmayan sosial normalar, adətlər elə mövcudolma faktına görə şübhə altına alınmadan olduğu kimi də qəbul edilirdi; -
insanların adətlərə uyğun şəkildə yaşamalarını şərtləndirən əsas amillərdən biri də ictimai nəzarətin güclü olması idi; -
tərəfindən himayə və müdafiə olunmasını təmin edirdi. Tədqiqatçıların ümumi fikri belədir ki, neolit dövründə isteh- saledici təsərrüfatın istehlakedici təsərrüfatı əvəz etməsi insanların birgəyaşayışında, sosial münasibətlərdə ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Nəticədə, tədricən sosial münasibətlərin xarakteri dəyişmiş və mürəkkəbləşmiş, ictimai əmək bölgüsü güclənmiş, xüsusi mülkiyyət təsərrüfat həyatında ciddi amilə çevrilmiş, əmlak bərabərsizliyi getdikcə artmış və miladdan öncə IV-III minilliklərdə ilk dövlətlər yaranmışdır. Beləliklə də, bəşəriyyətin sosial tarixində ibtidai icma dövrünün sivilizasiya dövrü ilə əvəz olunması prosesi başlamışdır. § 2. DÖVLƏTİN MEYDANA GƏLMƏSİ Tədqiqatçılar dövlətin yaranmasını ibtidai cəmiyyətin istehlakçı təsərrüfatdan istehsal təsərrüfatına-maldarlığa və əkinçiliyə keçməsinin qanunauyğun nəticəsi hesab edirlər. Araşdırmalar göstərir ki, dövlətəqədərki cəmiyyətdə iqtisadiyyatın istehsal üzərində qurulan təsərrüfat sisteminə keçməsi tədricən baş vermiş və bu proses bir neçə minilliyi əhatə etmişdir. Əkinçiliklə maldarlığın bir-birindən ayrılması isə ilk mühüm ictimai əmək
ilqar Məmmədov bögüsü olmuşdur. İkinci mühüm ictimai əmək bölgüsü sənətkarlığın digər əmək fəaliyyəti sahələrindən ayrılması ilə bağlıdır. Ticarət işinin peşəkarlaşması və ticarətin müstəqil iqtisadi fəaliyyət sahəsinə çevrilməsi isə üçüncü mühüm ictimai əmək bölgüsü hesab olunur. Suvarma-irriqasiya sisteminin təşkil olunduğu ərazilərdə əkinçiliyin inkişaf etməsi istehsala əsaslanan iqtisadiyyatın güclənməsinə səbəb olmuş, bu inkişaf isə öz növbəsində əhalinin sayının artımı ilə müşayiət olunmuşdur. Təxmini hesablamalara görə, yay və oxla silahlanmış ovçunun qida ilə təmin olunması üçün 20 kv. km ərazi lazım idi. Əkinçilik təsərrüfatında isə bu qədər ərazi bir neçə yüz insanın yaşayışını təmin edə bilirdi. Beləliklə, maldarlığın və əkinçiliyin inkişafı yer üzərində insanların artımına və cəmiyyətlərin böyüməsinə, nəticədə də ictimai münasibətlərin mürəkkəbləşməsinə səbəb olmuşdur. Maddi məhsulların istehsalının inkişafı istehsal vasitələrinin, əmək alətlərinin təkmilləşməsi ilə bağlı idi. istehsalın təkmilləşməsi ailələrin ayrılıqda istehsalla məşğul olmasına imkan yaratmaqla mülkiyyətin xüsusiiəşməsi prosesinin sürətlənməsinə təkan vermişdir. Mülkiyyətin xüsusiiəşməsi öz növbəsində əmlak bərabərsizliyinin, xüsusi maraqların artması ilə müşayiət olunmuşdur. Xüsusi mülkiyyət münasibətləri qəbilələrin ictimai rolunu, bəra- bərləşdirlci funksiyasını zəiflətmiş, ailə təsərrüfatının xüsusiləş- məsini inkişaf etdirmişdir. İcmaların dağılmasına təsir göstərən əsas qüvvələrdən biri İqtisadi cəhətdən güclənmiş patriarxal ailələr idi. Ailə başçıları mülkiyyəti qoruyub saxlamaq və onu öz varislərinə miras kimi ötürməkdə maraqlı idilər. Həmin dövrdə patriarxal ailələrdə bütün ailə üzvlərinin ailə başçısından asılı olması labüd idi. Xüsusi mülkiyyətə sahib olan ailə başçısı öz ailə üzvlərindən işçi qüvvəsi kimi istifadə edirdi. Xüsusi mülkiyyət münasibətləri, həm də insanın insan tərəfindən istismarına gətirib çıxarmışdır. İstismar öncə ailə üzvlərinə, daha sonradan isə xüsusi mülkiyyət münasibətləri əsasında asılı vəziyyətə düşən şəxslərə və qullara sirayət olunmuşdur. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, hələ ibtidai icma dövründən 94 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi (bu daha çox ibtidai icma dövrünün son mərhələlərinə aiddir) hərbi əsirlər qul edilir və ailələr arasında bölüşdürülürdü. Lakin hərbi əsirlərin çoxu başçıların və nüfuzlu, varlı ailələrin payına düşürdü. Bu, onları daha
da varlandırır, icma daxilində mövqelərini möhkəmləndirirdi. A.M.Rumyantsev yazır ki, «belə şəxslər və onların ailələri son nəticədə ibtidai cəmiyyətin yüksək təbəqəsini təşkil etmişdilər. Engelsə görə, onların xüsusi təbəqəyə çevrilməsi siniflərin yaranması üsullarından biri idi. Zaman keçdikcə isə varlı patrisilərin kasıb ailələr üzərində patronajlığı və hətta əvvəl azad olmuş icma üzvlərinin qula çevrilməsi təcrübəsi də yaranmışdır».”' Xüsusi mülkiyyət münasibətlərinin inkişaf etməsi və əmlak bərabərsizliyinin güclənməsi Avropa və Asiyada neolit dövrünün sonlarında, eneolit və bürünc əsri dövrlərində qabarıq şəkildə özünü göstərməyə başlamışdır. Həmin dövrdə yaranmış əmlak bərabərsizliyi müxtəlif siniflərin, sosial təbəqələrin formalaşmasını şərtləndirən ən mühüm amillərdən biri olmuşdur. Bu proses gücləndikcə ibtidai icma quruluşunun dağılması da sürətlənirdi. Nəticədə də, «postibtidai proseslər» başlamışdır. Burada biz postibtidai proseslər deyərkən, ibtidai icma quruluşunun dağılması prosesində meydana gələn yeni hadisələri, inkişaf tendensiyalarını nəzərdə tuturuq. Ən mühüm postibtidai proseslərdən biri də politogenezdir. Politogenezi «ictimai həyatın siyasi tərəfinin təşəkkül tapması və cəmiyyətin xüsusi hakimiyyət formalarına uyğun təşkil olunması prosesi hesab etmək olar. Təbii ki, bütün bunlar hakimiyyətin və siyasi fəaliyyətin (həm daxili, həm də xarici) müəyyən qrup və ya təbəqələrin əlində cəmləşməsi ilə bağlı idi.»2 'Румянцев А.М. Первобытный способ производства. М., 1987, 5. 295-296. “Гринин.Л.Е. Генезис гоосударства как составная часть процесса перехода от первобытности к цивилизации. Часть 2. Политогенез и другие эволюционные процессы постпервобытности. / Философия и общество. Научно-теоретический журнал. № 2(27) 2002, 5.11.
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|