Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi nunlar insan şüurunun deyil, ilahi şüurun məhsulu və ya bu şüurun emanasiyanın bir təzahürü kimi qiymətləndirildiyindən belə hesab edilirdi ki, qanunlar insanlara «yuxarıdan» və lap qədimlərdən verilmişdir. Hökmdar və kahinlər isə onları insanlara çatdırmaq, izah etmək və təmin etmək səlahiyyətinə malikdir. Bu cür təsəvvürlər hökmdarın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırıl- masını istisna edirdi. Belə hesab edilirdi ki, əgər o, ədaləti təmsil edirsə, demək, ədalətli olmalı, insanları öz hakimiyyətinə tabe edərkən isə tabe etmənin üsul və vasitələrini özü müəyyənləşdirməlidir. Bütün bunlardan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, həmin təsəvvürə görə, hökmdarın hakimiyyəti və səlahiyyətləri, onun ümumi qanunvericilik işində ifadə etdiyi iradə təbəələrin maraq və mənafeləri, hüquqları ilə deyil, ilahi ədalətin müəyyənləşdirdiyi ədalət düşüncəsi və duyğusu
ilə məhdudlaşmalıdır. Tədqiqatçıların fikrincə, şərq dövlətlərində mifoloji və teoloji prinsiplər, dəyərlər və müvafiq düşüncə tərzi hüququ da özünə tabe etdiyindən hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərini, o cümlədən, digər növ ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının əsasında duran hüquqi şüur ictimai şüurun müstəqil forması kimi diferensiasiya olunmadan mifoloji və teoloji dünyagörüşün tərkib hissəsi kimi çıxış etmişdir. Misal üçün. Qədim Misirin yazılı mənbələrində ictimai qaydanın, qanunların əsasında ilahi ədalətin durduğu göstərilir. Və yaxud Babil hökmdarı Hammurapi öz ölkəsində ədaləti bərqərar etmək məqsədi ilə gördüyü işləri tanrıların-Mardukun, Şamaşın iradəsinə bağlayırdı. Qədim Çində isə «göy, səma antropomorfik ilahi qüvvə kimi qəbul edildiyindən belə hesab edilirdi ki, yer üzərindəki qaydalar Göyün xüsusi seçilmiş Qğluna, yəni imperatora çatdırılır və bu yolla da insanların həyatı müvafiq şəkildə nizama salınır. Göy Qğlunun özü də bu qaydalara tabe olduğu halda insanları idarə etmək iqtidarında oiur».^ ' Sinha Surya Prakaşh. Yurisprudence. Legal philosophy. West publik company, 1991, s. 23. 117 ilqar Məmmədov Ümumiyyətlə, istər Şərqdə olsun, istərsə də Qərbdə, siyasi- hüquqi təsəvvürlər uzun müddət mifoloji və teoloji təsəvvürlərə bağlı olmuşdur. Onların desakralizasiyası və rasionallaşması prosesi isə müxtəlif cəmiyyətlərdə bir-birindən fərqli intensivlikdə inkişaf etmiş, fərqli formalar doğurmuş və oxşar olmayan nəticələrə səbəb olmuşdur. Qeyd olunan mənada, rasionallaşma tendensiyası m.ö. I minillikdə, bu və ya digər dərəcədə, o dövrün bütün mədəni mərkəzlərində açıqca özünü göstərməyə başlamışdır. Lakin rasionallıq yalnız Qədim Yunanıstanda və Romada ictimai şüurun və təfəkkürün, həmçinin də hüququn təməl əsasına çevrilə bilmişdir. Şərqdə isə, hökmdarın hakimiyyəti sakral xarakterə malik olmaqla yanaşı, mütləq monarxiyaya çevrilmiş və müəyyən istisnalar olmaqla bu cür alternativsiz idarəetmə forması daha təkmil bir formaya keçmədiyinə görə hüququn inkişafına da neqativ təsir göstərmişdir. Bunun nəticəsində, hüquq normaları sosial və dini normalardan tam şəkildə diferensiasiya olunmamış və sözün tam mənasında müstəqil hüquqyaradıcılığı sahəsi təşəkkül tapmamışdır. Dövlət tərəfindən müəyyənləşən normalar isə (pozitiv hüquq) bilavasitə monarxın iradəsinə bağlı olmuşdur. Şərqdə əhali hakimiyyətin həyata keçirilməsində iştirak etmədiyindən, xalqın iştirakilə qanunyaradıcılığının həyata keçirilməsi mexanizmi formalaşmamışdır. Hüquq normalarının müəyyənləşməsi və rəsmiləşməsinin əsasında hökmdarın iradəsi dururudu. Mifoloji və teoloji təsəvvürlərə əsaslanan hüququn, insanın zahiri azadlığının ifadə olunma forması kimi qəbul edilməməsi və ictimai inkişafının əsasında duran faktora çevrilməməsi Qədim Şərqin ənənəvi sivilizasiyalarının ümumi cəhətlərindən biri olmuşdur. Qədim Şərqdə və Qərbdə hüququn inkişafını A.Y.Maligin və R.S.Mulukayev belə xarakterizə edirlər; «Hüququn inkişafının iki əsas istiqamətini müəyyənləşdirmək olar. Harada ki, dövlət mülkiyyəti hakim mövqedə idi, orada hüquq normalarının əsas mənbəyini mənəvi-dini qaydalardan ibarət məcmuələr (Qədim Misirdə Ptaxotepin nəsihətləri, Hindistanda Manu qanunları, müsəl 118 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi man ölkələrində Quran və s.) təşkil edirdi. Bu məcmuələrdə toplanmış normalar isə əsasən kazual xarakter daşıyırdı. Onlar, yalnız, zərurət olduqda digər normalarla, yəni adətlərlə və monarxın özünün və ya o səlahiyyət verdikdə dövlət aparatının məmurları tərəfindən qəbul olunan konkret xarakterli qərarlarla tamamlanırdı. Mülkiyyətçilər arasında hüquq bərabərliyinin olmasını şərtləndirən və xüsusi mülkiyyətə əsaslanan cəmiyyətlərdə isə formallıq səviyyəsi yüksək olan və dəqiqliyi ilə seçilən, ilk növbədə də əmlak xarakterli mürəkkəb ictimai münasibətləri tənzimləyən daha geniş əhatəli qanunvericilik inkişaf edirdi»."' Hər bir sivilizasiya daxilində hüququn genezisinə təsir edən mühüm amillərdən biri də hüququn fundamental həyat prinsipi kimi, həmçinin ictimai təşkilatlanmanın vacib prinsipi kimi çxış edib-etməməsi ilə bağlıdır. Müqayisələr göstərir ki, hüquq heç də bütün sivilizasiyalarda eyni dərəcədə ictimai təşkilatlanmanın mühüm prinsipi kimi qəbul olunmamışdır. Bəzi cəmiyyətlərdə o, ictimai həyatda özünə müstəqil yer tutmaqla bərabər, həm də yüksək əhəmiyyətə malik olan ictimai dəyərə çevrilməmiş, bir çoxunda isə digər normativ tənzimləyicilərdən asılı olmuşdur. Hüquqi, fəlsəfi ədəbiyyatda belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, hüquq başqa sivilizasiyalarda deyil, məhz Qərb sivilizasiyasında həyatın mühüm bir prinsipinə çevrilmişdir. Təbii ki, bu fikir geniş və dərin araşdırmalara əsaslanır və ümumilikdə tarixi həqiqətə zidd deyil. Bu isə, hüquq ideyasının və hüquqla bağlı əksər nəzəriyyələrin Hind, Çin, Yapon, Afrika mədəniyyətlərində deyil, məhz Qərb mədəniyyəti daxilində yaradılmasının səbəblərini əsaslandırılmış şəkildə izah etməyə imkan yaradır. Bununla bağlı K.Sveygert və H.Kets yazırlar ki, Rudolf Yerinqin «hüquq uğrunda mübarizə» adlandırdığı hüquq düşüncəsinə xas əlamət, ilk növbədə. Qərb mədəniyyətinə məxsus olmuşdur. Yerinqin fikrincə, fərdin öz hüquqları uğrunda mübarizəsi özünə və hüquq ' Общая теория права и государства.
М., 1999, я. 70. 119 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|