Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov § 3. HUQUQUN MEYDANA GƏLMƏSİ Dövlət və hüququn yaranmasının elmi problemləri ilə məşğul olan tədqiqatçıların bir çoxu belə hesab edir ki, hüquq və dövlət eyni səbəblərdən, bir-birinə paralel olaraq meydana gəlibdir. Bu, belə izah olunur ki, təsərrüfat həyatında istehsalın təkmilləşməsi və güclənməsi, ictimai əmək bölgüsünün mürəkkəbləşməsi və onun səmərəli nəticələr verməsi, mülkiyyət münasibətlərində xü- susiləşmənin getdikcə daha böyük rol oynaması nəticəsində cəmiyyətin idarə olunması və ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi keyfiyyətcə yeni forma qazanmış, beləliklə də, bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsi olan iki mühüm ictimai hadisə - dövlət və hüquq meydana gəlmişdir. Həmin iki mühüm fenomenin yaranması tədrici və uzunmüddətli bir proses olmuşdur. Dövlət və hüququn meydana gəldiyi ilk dövrlərdən onlar sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etmiş və bəşəriyyətin həyatında ən mühüm rol oynayan hadisəyə çevrilmişdir. Hüquq, məhz dövlətin formalaşması ilə əlaqədar ictimai həyatda «öz müstəqilliyini qazanmış» və digər normativ tənzimləyicilərdən fərqlənən xüsusi normativ sistemə çevrilmişdir. Buna qədər isə, o, digər normativ tənzimləyicilərdən diferensiasiya olunmamış və onlardan bir o qədər də seçilməmişdir. Belə bir mövqedən çıxış edən tanınmış nəzəriyyəçi- alim S.S.Alekseyev yazır ki, hüquq (əsl yuridik mənada) sivilizasiyanın doğurduğu hadisədir. Sivilizasiyanın özü cəmiyyətin inkişaf etməsi, yəni ictimai əmək bölgüsünün, istehsala əsaslanan təsərrüfat sisteminin təkmilləşməsi, insan həyatında intellektin daha çox rol oynaması və əhəmiyyətinin artması nəticəsində meydana gəlmişdir. Beləliklə də, digər institutlarla bərabər sosial tənzimetmənin əsas, mərkəzi həlqəsi - «hüquq» (pozitiv hüquq mənasında başa düşülən hüquq) təşəkkül tapmışdır. Sivilizasiya şəraitində hüquq öncə amorf vəziyyətdə olmuş, sonradan tarixi inkişaf nəticəsində ənənəvi sivilizasiyalı cəmiyyətlər- dəki və ən nəhayət vətəndaş cəmiyyətindəki hüquqa çevrilmişdir.’’ ’ Алексеев C.C. Право: опыт коллективного исследования. S. 184-185, 194.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Başqa bir yanaşmaya görə, hüquq insan iradəsinin zahiri ifadəsi ilə bağlı olan qadağanedici və icazəverici davranış qaydalarını müəyyənləşdirməklə müəyyən maraqların qorunmasına xidmət edən maddi və prosessual xarakterli normativ sistem kimi dövlətdən əvvəl yaranmış və sonra da dövlət hakimiyyəti ilə yan-yana mövcud olmuş, tədricən dövlətin məcburetmə tədbirləri vasitəsilə yeni siyasi institutlara uyğunlaşdırılmışdır. Həmin mövqedən çıxış edən nəzəriyyəçilər belə hesab edir ki, hüquqi xarakterli normalar dövlətin yaranmasından əvvəlki dövrlərdə də digər sosial normalardan, həmçinin mənəvi-əxlaqi normalardan fərqlənmiş, özünün səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə seçilmişdir. Məsələn, müəyyən hərəkətlərin edilməsinə icazə verən, müəyyən qism hərəkətlərin isə edilməsini qadağan edən mənəvi-əxlaqi normaların tələblərinə riayət olunması bir çox hallarda ictimai münasibətlərin subyektlərinin öz şəxsi mülahizələrinə əsaslanırdı. Həmin tələblərin pozulmasının əvvəldən müəyyənləşdirilmiş standart qaydaya uyğun reaksiya ilə qarşılanması vacib deyildi. Hüquqi xarakterli normaların pozulması nəticəsində yaranan münasibətlər isə dövlətəqədərki cəmiyyətdə də dəqiq şəkildə reqlamentləşdirilmiş və bu pozuntular normalaşdırılmış reaksiya ilə qarşılanmışdır. Bu normalarda subyektlərin davranışını tənzimləyən tələblərin ifadə olunması ilə yanaşı onların realizasiyasını təmin edən, həmçinin pozuntulara görə məsuliyyət məsələsini həll edən qaydalar da əks olunurdu. Odur ki, dövlətəqədərki cəmiyyətdə də həmin normaların maddi və prosessual tərəfləri olmuşdur. V.S.Nersesyans yazır ki, bəşər tarixində uzun müddət ərzində hüququn prosessual tərəfinin taleyi dini- ritual təcrübə, sehrbazlıq və magiya, fövqəltəbii qüvvələrin cəza təyinetmə işində arbitr kimi istifadə olunması ilə sıx bağlı olmuşdur. Bu, münasibətlərin hüquqi cəhətdən təhlil edilməsinə böyük çətinlik yaradır. Lakin buna baxmayaraq, başa düşmək olur ki, həmin cəmiyyətdə də insidentlər və mübahisələr baş verdiyi hallarda onların həll edilməsi məqsədi ilə insanlar kimlərə və hansı formada müraciət etmək qaydalarını dəqiq bilirdilər.’^ 'Проблемы общей теории права и государства. Под редакцией проф. Нерсесянца В.С. S. 108-109. 109 ilqar Məmmədov V.S.Nersesyans belə hesab edir ki, dövlətdən əvvəl yaranmış xüsusi mülkiyyətin özü həm də hüquqi institutudur. Onun fikrincə, bunu başqa cür izah etmək, yəni yalnız faktiki münasibətlər kimi xarakterizə etmək düzgün olmazdı. Belə ki, xüsusi mülkiyyətin mahiyyəti insanın əşyanı, hər hansısa bir şeyi tutub özündə saxlaması ilə bağlı deyil. Xüsusi mülkiyyətin mümkün olması cəmiyyətin insanın özündə saxladığı, mənimsədiyi, istifadə etdiyi əşyaya hüququnu tanımasından irəli gəlir. Bu isə, iqtisadi və sosial fenomen olan xüsusi mülkiyyətin mövcudluğunu təsdiq edən hüququn olması deməkdir. Demək, dövlətin yaranmasından qabaq da yuridik baxımdan təmin olunmadan xüsusi mülkiyyət münasibətləri faktiki mövcud ola bilməzdi. Dövlət sadəcə olaraq sonradan bu hüququ müvafiq maraqlara uyğun şəkildə öz gücü ilə möhkəmlətmiş və şərh etmişdir. Nersesyan- sın fikrincə, hadisənin bu cür izahı hüququn yaranmasını dövlətin iradəsi ilə bağlayanları dalana dirəmiş olur. Çünki hüquq təsdiq olunmaq üçün özünü yeni yaranan «dövlətə təqdim edirsə», demək o, daha əvvəl formalaşmış və mövcud olmuşdur. Odur ki, hüquqi adətlərin elə hüquqi xarakterdə də yarandığını qəbul etmək yeganə çıxış yoludur. Bu isə o deməkdir ki, adət hüququ, hüququn keçid forması olmamış və hüquq tarixində fundamental hadisə kimi özünü göstərmişdir.^ Tədqiqatçıların bir çoxu belə hesab edir ki, dövlətəqədərki cəmiyyətdə hüquqi xarakterli normalar kimi qiymətləndərilə biləcək normalardan ibarət protohüquq (ilkin hüquq) mövcud olmuşdur. Hətta hüququ (pozitiv hüquq, yəni dövlətin iradəsi əsasında mövcud olan hüquq normalarından ibarət normativ sistem) sivilizasiyanın məhsulu hesab edən S.S.Alekseyev də yazır ki, ən geniş mənada hüquq (yəni, insanı müəyyən şəraitdə «buna hüququm var» kimi düşünərək hərəkət etməsini ehtiva edən sosial tənzimləyicilər) insan cəmiyyətinin yarandığı ilk ’Проблемы общей теории права и государства. Под редакцией проф. Hepcecfmija В.С.
S.105. 110
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|