Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov zimetmədən və onun ayrı-ayrı növlərindən diferensiasiya olunaraq ayrılmamış, normativ ümumiləşdirmələr isə əksər hallarda dövlət tərəfindən tanınan, müdafiə olunan adətlərdən ibarət olmaqla ibtidai, elementar səviyyədə özünü göstərmişdir. S.S.Alekseyev fikrini inkişaf etdirərək yazır: «Bu mənada qədim sivilizasiyaların (Manu Qanunları, XII Cədvəl Qanunu, Hətlərin qanunları və s.) və orta əsrlərin (Salik Hüququ, Rus hüququ və s.) yazılı abidələri öz texniki-hüquqi xüsusiyyətlərinə görə diqqət çəkəcək dərəcədə oxşardır. Qnların hamısı kompilyasiya olmaqla əsasən üç elementdən: 1) bu və ya digər dərəcədə normativ əhəmiyyəti olan konkret məsələlərlə bağlı qərarlardan (yəni presedentlərdən); 2) bir çox hallarda həm də müəyyənləşmiş fərdi qərarların nümunələrini özündə əks etdirən sanksiyalaş- dırılmış adətlərdən; 3) hüquqyaradıcılığını ifadə edən qərarlardan təşkil olunmuşdur».”' Alimin fikrincə, yalnız sonralar, sivilizasiya şəraitində siyasi, iqtisadi, mədəni inkişaf gücləndikcə hüququn xüsusi-hüquqi məzmununun bu və ya digər elementi dominantlıq göstərməyə başlamış və bu da növbəti inkişafın əsasını təşkil etmişdir. Spesifik tarixi, milli hüquq sistemlərinin və hüquq ailələrinin formalaşması və inkişafı yalnız bundan sonra başlamışdır. Tədqiqatçıların bir qismi hüququn yaranmasının bu cür şərhi ilə razı deyil. Qnlardan biri də V.S.Nersesyansdır. Q yazır ki, adət hüququnu «adətin dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılma- sı»nın nəticəsi hesab edən nəzəriyyəçilərin fikrincə, dövlətəqə- dərki cəmiyyətdə mövcud olmuş adətləri hüquq adlandırmaq olmaz. Qna görə ki, adətlər yalnız dövlətin mövcud olduğu dövrdə onun sanksiyasını aldıqdan sonra adət hüququna çevrilmişdir. Adət hüququnun ardınca
isə hüquqyaradıcılığının yeni bir
«məhsulu»-qanunlar meydana gəlmişdir. V.S.Nersesyans bu fikirlə razı deyil. Q, hesab edir ki, hüquqi adətlərin seçilərək yazıya alınması heç də adətlərin dövlət tərəfindən sanksiyalaş-
205
.
Алексеев C.C. Право: опыт коллективного исследования. S. 114 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi dınlması demək deyil. Belə ki, hüquqi xarakterli adətlər dövlətin sanksiyası olmadan da hüquqi məzmun daşıyırdı. Hətta, bir çox hallarda, adətlərin bəziləri hökmdarlara sərf etməsə də, onlar bu adətlərlə razılaşmalı idilər. Adətlərin seçilərək yazılması və sis- temləşdirilməsində məqsəd hüquq münasibətlərini və təcrübəsini dövlətin siyasi maraqlarına uyğun qaydada istiqamətləndirməkdən ibarət olmuşdur. O, belə bir məntiqi sual verir: «Əgər adət hüququ dövlətin məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində yaradılmışdırsa, onda hansı səbəbdən biz onu «dövlət hüququ» deyil «adət hüququ» adlandırırıq? Və əgər dövlət öz maraqlarına və mənafeyinə əsaslanaraq onu «yaradırsa» onda necə olur ki, o, adət hüququ olur?». Beləliklə, müxtəlif fikirləri, yanaşmaları təhlil edərkən belə bir nəticəyə gəlirsən ki, dövlətəqədərki cəmiyyətlərdə hüquqi məzmunlu normaların-adətlərin mövcud olduğunu inkar etmək çox çətindir. Dövlət yarandıqdan sonra isə hüquqi məzmuna malik olan adətlərin dövlət tərəfindən təmin edilməsi ictimai münasibətlərin dövlətin nəzarəti altına alınması ilə bağlı idi. Adət hüququnun dövlət tərəfindən müdafiəsi, təmin edilməsi və kom- pilyasiyası, əslində, dövlətin hüquq uğrunda mübarizə aparması demək idi. Dövlət, ilk növbədə, bu üsuldan istifadə etməklə adət hüququnun təmin edilməsini öz inhisarına almış və beləliklə də, məcburiyyət tədbirlərini həyata keçirməsini legitimləşdirmişdir. Ancaq həmin dövrdə əsl mənada dövlət-hüquq yaradıcılığı mövcud olmamışdır. Bu mərhələni dövlət-hüquq yaradıcılığının başlanğıc dövrü və ya «adət-hüquq yaradıcılığının» və «sakral-hü- quq yaradıcılığının» inkişafı mərhələsi kimi də qiymətləndirmək olar. Həmin mərhələdə hüquqla bağlı dövlətin əsas funksiyası qanunlar yaratmaq yox, dövlət hakimiyyətini bərqərar etmək üçün «yer üzərində ədalətli ilahi nizamı» təmin edə biləcək normaları tətbiq etməkdən ibarət idi. Dövlətin özü həmin normaların yaradıcısı hesab olunmurdu. Lakin belə təsəvvür yaranmışdı ki, həmin normalar bu və ya digər dərəcədə ilahi hökmün ifadəsi olduğundan onların təmin edilməsi səlahiyyəti ilahi qüvvənin yer üzərindəki «kölgəsinə», yəni hökmdara məxsusdur.
ilqar Məmmədov Adət hüququnun yazılması prosesində hər hansısa bir düzəlişin, əiavənin edilməsi o qədər də asan məsələ deyildi. Ümumiyyətlə, ənənələrə, sakral avtoritetlərə əsaslanmadan hansısa bir yeniiik etmək mümkün deyildi. F.Hayek yazır ki, «qanunverici» qanunu güman edilən pozuntulardan təmizləmək və ya onun ilkin saflığını bərpa etmək üçün çalışa bilərdi, lakin onun yeni bir qanun yaratmasından söz gedə biiməzdi. «Ur-Nammu və Hammurapidən Solona, Likurqa və Romada XII Cədvəl Qanununun müəlliflərinə qədər bütün məşhur ilk «qanunvericilər» yeni qanun yaratmaq yox, qanunun həmişə necə və nə olduğunu göstərmək niyyətində oiubiar. Lakin heç kəsdə qanunu dəyişmək səiahiyyətinin və niyyətinin olmaması və ya yalnız köhnə hüququn yaxşı hesab edilməsi o demək deyil ki, həmin dövrdə hüquq inkişaf etməmişdir. Bu, sadəcə, o deməkdir ki, baş vermiş dəyişiklikiər «qanunvericinin» öz niyyətinin və düşüncəsinin nəticəsi kimi qəbul edilmirdi».”' Öncədən də qeyd etdiyimiz kimi, hüququn xalqın iradəsilə müəyyənləşən qanunvericiliyə söykənməsi düşüncəsi sonradan, həm də ki, bütün sivilizasiyalarda deyil, yalnız Qədim Yunanıstanda və Romada inkişaf etmiş və bu da, öz növbəsində, daha sonrakı mərhələiərdə bəşəriyyətdə hüququn inkişafına öz xüsusi təsirini göstərmişdir. Qədim döviətiərdə, ən əsası da şərq dövlətlərində hakimiyyətin ilahi mənşəli oiması iiə bağiı mifik və teoloji təsəvvürlərin, həmçinin insanların birgəyaşayışını tənzimləyən qayda və qanunların kosmik nizamın tərkib hissəsi və ya iiahi mənşəli olması düşüncəsinin siyasi-hüquqi münasibətlərə yaxından təsir göstərməsi nəticəsində hökmdarın şəxsiyyəti iiahiiəşdiriimiş və hüququn
müəyyənləşdiriiməsi sahəsində o xüsusi səiahiyyətlərə malik olmuşdur. Hökmdarın həyata keçirdiyi qanunyaradıcıiığı insan iradəsinin əsas götürülməsi düşüncəsinə əsasianmırdı. Hüquq isə öz-özlüyündə mühüm dəyər hesab olunmurdu. Qa- ' Hayek Fridrix A. Hüquq, qanunvericilik və azadlıq. Cild 1. Bakı, Qanun, 2002, s. 116. 116 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|