Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi yazır ki, «hakimiyyət-mülkiyyət münasibətləri» adlandırıla biləcək hadisə meydana gəlmiş və bu qədim şərq dövlətlərinin ümumi cəhətlərindən, xüsusiyyətlərindən birinə çevrilmişdir. Şərq tipli cəmiyyətlər icmaçıların əməyi üzərində qurulmuşdur. Dövlət və icma mülkiyyətinin idarə olunması üçün nəhəng məmur aparatı yaranmışdır. Bu aparatın başında isə çox geniş səlahiyyətlərə malik olan monarx dururdu. İnsanlar arasında hüquqi və iqtisadi mənada bərabərsizliyin və asılılığın olması qədim şərq cəmiyyətlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri idi. ictimai həyatın bütün sahələrində münasibətlər bərabərsizlik, asılılıq üzərində qurulmuşdu. Bazar münasibətlərinin zəif inkişaf etdiyi bir şəraitdə hakimiyyət inzibati-amirlik üsulu ilə fəaliyyət göstərən aparata arxalanmaqla dövlət idarəetməsini həyata keçirən şəxslərə cəmiyyətdə «seçilmişlər» statusu qazandırmış və onlara insanlar üzərində ağalıq etmək imkanı, həmçinin əlavə iqtisadi preroqativlər vermişdir. Həyatın bütün sahələrində ənənəviliyin hökm sürdüyü qədim şərq cəmiyyətlərində sosial münasibətlərdə bərabərsizlik, «kiçiyin» «böyüyə» tabeçiliyi ümumi bir qayda idi. Patriarxal-avtoritar ənənələrə, müvafiq normalara, dəyərlərə, təsəvvürlərə və tərbiyə sisteminə əsaslanan bu cəmiyyətlərdə təbəənin hökmdara, müvafiq əsaslara görə kiçik hesab edilən şəxslərin daha yüksək statusa malik olan subyektlərə mütləq tabeçiliyi patriarxal-paternalist konsepsiyalar vasitəsi ilə stereotipləşdirilirdi. Odur ki, həmin cəmiyyətlərdə antik dövlətlərdə olduğu kimi vətəndaşlıq hüququna malik olma mənasında hüquq bərabərliyi, azadlıqlar yox idi. Bu mənada, bəşəriyyətin inkişafını xalqlar və dövlətlər müstəvisində azadlığın pozitivləşməsi ilə əlaqələndirən Hegelin «şərqdə azadlıq yalnız bir kəsdədir, yunan və Roma dünyasında bəzilərin- dədir, alman dünyası isə hər kəsin azadlığını tanıyır»’' fikrini əsassız hesab etmək olmaz. Tədqiqatçılar qədim şərq dövlətləri üçün ümumi oian bir cəhəti də mütləq monarxiya ilə əlaqələndirirlər. Tədqiqatçıların rere.ıı>. O HJIOCOC |)H51 HCTOPHH . MocKBa-JIenHnrpa.U, 1935, s. 98. 105 ilqar Məmmədov bir qismi belə hesab edir ki, həmin dövlətlərin bir çoxunda despotik rejimdən başqa bir rejim olmamışdır. Bu mövqedən çıxış edən alimlər «şərq despotizmi» deyərkən, şəxsiyyəti mü- qəddəsləşdirilən, ilahiləşdirilən monarxın irsi xarakterli, heç nə ilə məhdudlaşmayan hakimiyyətini nəzərdə tuturlar. Qədim şərq dövlətlərində dövlət başçısının hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması hallarının olduğunu da unutmamalıyıq. Məsələn, Mesopotamiyanın şəhər dövlətlərində, Finikiyada bir müddət respublika idarəetmə formasının bir çox elementləri mövcud olmuşdur. Lakin bu, təkmil bir idarəetmə forması deyildi, lokal və keçici xarakter daşıyırdı. Hakimiyyət gücləndikdən sonra isə monarxiya idarəetmə forması ilə əvəz olunmuşdur. Qədim şərq dövlətlərinin ümumi cəhətlərindən biri də, onların eyni qaydada formalaşmasıdır. Qədim şərq dövlətlərinin eyni qaydada formalaşması deyərkən, qədim şərqdə kiçik tayfa birliklərinin böyüyərək güclü şahlıqlara, daha sonra isə mərkəzləşdirilmiş imperiyalara çevrilməsi nəzərdə tutulur. Həmin imperiyalardan hər biri müxtəlif etnoslardan təşkil olunmuşdur. Tədqiqatçıların fikrincə, dövlətin qərb üsuluna uyğun formalaşması Qədim Yunanıstanda və Romada monarxiyanın respublika idarəetmə forması ilə əvəz olunması və respublikaların inkişaf etməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Afinada və Romada aşağı təbəqənin öz hüquqları uğrunda apardığı mübarizə nəticəsində demokratik institutlar formalaşmış və inkişaf etmişdir. Demosun üzvləri, yəni aristokratik təbəqəyə mənsub olub-olmamasından asılı olmayaraq polisin (şəhər dövlətin) bütün vətəndaşları hakimiyyətə təsir etmək, onun təşkilində və fəaliyyətində iştirak etmək hüququ qazanmışdılar. Aşağı təbəqənin inadkarcasına apardığı mübarizə nəticəsində vətəndaşların hüquq bərabərliyi təmin edilmiş və hakimiyyət üzərində aristokratiyanın inhisarçı- lığına son qoyulmuşdur. Dövlət hakimiyyətini xalqın hakimiyyəti kimi qəbul edən düşüncə tərzi qədim yunanların və Romalıların «ictimai həyat yaradıcılığının» nəticəsidir. Afinada və Romada qanunların xalq yığıncağı tərəfindən qəbul edilməsi tarixdə ilk dəfə ictimai müna 106 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi sibətlərin vətəndaşların iradəsilə yaradılan qanunlarla tənzimlənməsini təmin edən təkmil bir sistemin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Bu sistem istisnasız olaraq hər bir kəsin, həmçinin dövlətin də qanunlara tabe olmasını tələb edirdi. Adətlərin yox, məhz xalqın ixtiyarında olan qanunvericiliyin hüquqyaradıcılığı- nın əsas formasına çevrilməsi həmin dövlətlərdə hüquqi dövlətin müəyyən elementlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Qədim Yunanıstanda və Romada azadlıq problemi siyasi-hüquqi nəzəriyyənin, həmçinin siyasi-hüquqi münasibətlər təcrübəsinin əsas predmeti olmuş və insan (vətəndaş) azadlığı cəmiyyətin fundamental dəyərlərindən birinə çevrilmişdir. Alman hüquqşünas-alimi G.Yellinekin sözləri ilə desək, «müasir dövlətdə olduğu kimi, antik dövlətdə də fərdə dövlətdən asılı olmadan, azad şəkildə öz şəxsiyyətini ifadə etmək imkanı yaradılmışdır...».'' Lakin antik dövlətlərdə bütün insanlar deyil, yalnız həmin dövlətlərin vətəndaşları tam azad idilər. Vətəndaş olmayanların, yadellilərin, qulların statusu başqa idi. Qullar ümumiyyətlə, azadlıqdan məhrum olan bir təbəqəni təşkil edirdilər. İnsanlar arasında bu cür bərabərsizlik onunla əsaslandırılırdı ki, güya ellinlər, Romalılar digər xalqlardan üstündürlər. Hətta Aristotel də belə hesab edirdi ki, barbarlar təbiətcə kölədirlər, ona görə də onları qul etmək olar. Afinada və Romada hakimiyyətin ifadə etdiyi əsas maraqlardan biri də xüsusi mülkiyyətin və mülkiyyət sahiblərinin maraqlarının, xüsusi mülkiyyət hüququnun qorunması ilə bağlı idi. Xüsusi mülkiyyətin cəmiyyətdə mühüm rol oynaması iqtisadi münasibətləri incəliklərinə qədər tənzimləyə biləcək, həmçinin vətəndaş cəmiyyətində özünə yer alan digər tələbatları ödəyə biləcək hüququn yaranmasına xüsusi təsir göstərmişdir. Hüququn gələcək inkişafı baxımından bütün dünyada əvəzedilməz bir rol oynamış Roma hüququ da məhz bazar münasibətlərinin və bu münasibətlər sistemində özünə yer alan ticarət dövriyyəsinin təsiri ilə inkişaf etmişdir. ' Еллннек Георг. Общее учение о государстве. Санкт-Петербург, 2004, S.308.
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|