Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov Bir çox tədqiqatçılar kimi L.Qrinin də belə hesab edir ki, politogenez dövlətin yaranmasından öncə başlayan bir prosesdir. Buna görə də, politogenezin həmin mərhələsi dövlətəqədər- ki mərhələdir. İlk dövlətlərin yaranması dövrü həmin prosesin ikinci mərhələsini əhatə edir. Üçüncüsü isə, dövlətçiliyin tam olaraq formalaşması mərhələsidir. Politogenezin birinci mərhələsində sosial bərabərsizliyin müxtəlif növləri meydana gəlmiş və bunun nəticəsində də, hakimiyyətin azlığın əlində cəmləşməsi və əhalinin əksər qismindən tədricən ayrılması prosesi başlamışdır. Lakin həmin dövrün bərabərsizliyi hələ tam şəkildə antaqonist xarakterli deyildi, çünki eqalitarlığın və ya «ibtidai demokratiyanın» bir çox ənənələri hələ də qalmaqda idi. Bununla bərabər, hakimiyyət əhalinin əksər qismindən tam şəkildə ayrılmamış və zəif diferensiasiya olunmuşdur. Belə vəziyyətdə hakimiyyət ənənlər, adətlər, dinin avtoriteti və başçıların, böyük ailələrin nümayəndələrinin şəxsi nüfuzu üzərində dayaq tutmuşdur. Postibtidai dövrdə bərabərsizliyin güclənməsi əvvəlki qaydalarla ziddiyyət yaratdığından mütəmadi olaraq ayrı-ayrı ailələrin əlində cəmləşmiş sərvətlərin icma üzvləri arasında bölüşdürülməsi kimi ənənələr də meydana gəlmişdir. Bu, eqalitarizmin (icma eqalitarlığının) əmlak bərabərsizliyinə qarşı mübarizəsinin konkret bir təzahürü idi. Tarixçilərin və antropoloqların təsdiq etdiyi kimi, belə bir qayda və ya ənənə bir çox yerlərdə öz-özünə yaranmışdır. A.M.Rumyantsev antro- poloqların araşdırmalarını ümumiləşdirərək yazır ki, əmlak bərabərsizliyinin təşəkkül tapdığı bir dövrdə hər yerdə ayrı-ayrı ailələrin topladığı əmlakın icma üzvləri arasında bölüşdürülməsinin və hətta böyük həcmli var-dövlətin məhv edilməsinin müxtəlif ənənələri yaranmışdır, icmaların bir çoxunda belə ənənələrin yerinə yetirilməsi hətta məcburi xaratker daşıyırdı."' Politogenezin ilkin dövründə bu ənənə həm əkinçilik, həm də maldarlıq təsərrüfatının inkişaf etdiyi icmalarda yaranmışıdır. Belə bir hadisə bizim öz tarixi keçmişimizdə də baş vermişdir. Румянцев A.M. Первобытный способ производства. S.292.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Həmin ənənə barəsində «Kitabi-Dədə Qorqud»da da bəhs olunur. Canlı həyat müşahidəsindən doğan bu monumental dastanın on ikinci, yəni «iç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması və Beyrəyin öldüyü boy»da belə deyilir: «Üç ox və Boz ox tayfaları bir yerə toplaşanda Qazan adət üzrə evini talan elətdirər, şey-şüyünü bölüşdürərdi. (...) Qazan öz şeylərini talan elətdirərkən arvadının əlindən tutub kənara çıxar, ondan sonra ev-eşiyini oğuz əhlinin ixtiyarına verərdi».”' Lakin bütün bunlara baxmayaraq postibtidai dövrdə əmlak və sosial bərabərsizliyin müxtəlif növlərinin möhkəmləndirilməsi mexanizmi gücləndikcə icma eqalitarlığı da unudulur və müxtəlif təbəqələr, qruplar arasında asimmetrik münasibətləri tənzimləyən yeni qaydalar, ənənələr müəyyənləşir, cəmiyyət açıq-aş- kar stratifikasiya olunmuş bir struktura çevrilirdi. Belə bir şəraitdə cəmiyyətdə siyasi münasibətlərin rolu güclənmiş və siyasi hakimiyyətin hakimiyyətin digər növlərindən ayrılmasına gətirib çıxarmışdır. Nəticədə təxminən Vl-V min il bundan əvvəl ilk dövlətlər meydana gəlmişdir. Daha geniş yanaşmaya görə, dövlətin yaranması sivilizasiyanın inkişafının nəticəsidir. Belə ki, cəmiyyət ibtidai cəmiyyət səviyyəsini keçdikdən sonra sivilizasiyalar meydana gəlmiş və bu səviyyəyə yetişmiş cəmiyyətdə dövlətin formalaşmasına zərurət yaranmışdır. Dövlətin yaranması ilə bağlı belə bir yanaşmanın müasir elmi ədəbiyyatda özünə geniş yer almasında məşhur ingilis alimi Arnold Toynbi böyük rol oynamışdır. A.Toyn- binin fikirlərindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət sivilizasiyanın mühüm bir hadisəsidir. İnsan birliyi tərəfindən təbii və ictimai mühitin tələblərinə, «çağırışlarına» verilən cavab nəticəsində ibtidai cəmiyyət mutasiya etmiş və ilk sivilizasiyalar, həmçinin də ilk dövlətlər meydana gəlmişdir. Sivilizasiyaların yaranması ilk olaraq lokal sivilizasiyaların formalaşması ilə müşayiət olunmuşdur. A.Toynbinin fikrincə, «lokal sivilizasiyalar başqa sivilizasiyalarla qohumluq əlaqəsi olmadan ibtidai icmaların Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, s.221. 97
ilqar Məmmədov mutasiyası nəticəsində yaranmışdır. Onlardan bəziləri taleyin gözlənilməz zərbələrinə dözə bilməyərək məhv olub getmişdir. Bu cür sivilizasiyaların bəziləri qırılma və sarsıntı dövrünü yaşayarkən qohumluq əlaqələri əsasında yaranan sivilizasiyaların ilk formaları meydana gəlmişdir. Yəni bir sivilizasiya başqa bir sivilizasiyadan doğmuşdur. (...) Bəşəriyyətdə son dövrlərə qədər baş verən proseslərdən və Qərb sivilizasiyasının bütün dünya boyu genişlənməsindən sonra isə qohumluq əlaqəsi olmadan hər hansısa bir sivilizasiyanın yaranması mümkün deyil»."' A.Toynbi Qədim Misir, Qədim Hind sivilizasiyalarını və bir neçə başqa sivilizasiyanı lokal sivilizasiyalara, islam sivilizasiyasını, Qərbi Avropa (katolik) sivilizasiyasını və bir sıra başqa sivilizasiyaları isə qohumluq əlaqəsi əsasında yaranmış sivilizasiyalara aid edir. Tanınmış nəzəriyyəçi V.İ.Vlasov sivilizasion yanaşmadan çıxış edərək yazır ki, siviiizasiyalı cəmiyyət inkişaf etməyə başia- yarkən ilk olaraq ənənəvi və korporativ-ənənəvi cəmiyyətlər formalaşmışdır. Onun fikrincə, korporativ cəmiyyət qapalı sosial qruplardan, korporasiyalardan ibarət olan bir cəmiyyət tipidir. Qapalı sosial qruplar kimi təzahür olunan korporasiyalar daxilində həyat sərt davranış qaydaları ilə tənzimlənir, onlar arasındakı münasibətlər isə asimmetrikliyi ilə xarakterizə olunur. Korporasiyalar sosial mənsubiyyət əsasında, həmçinin istehsal fəaliyyətinin müvafiq sahələri üzrə formalaşır. V.İ.Vlasova görə, tarixdə korporasiyaların aşağıdakı tipləri olmuşdur: 1) təsərrüfat fəaliyyəti və maddi məhsulların İstehsalı ilə əlaqədar olaraq formalaşan korporasiyalar (kəndlilər təbəqəsi, tacir gildiyaları, sənətkar sexləri və s.); 2) qohumluq və ümumi mənşə, şəcərə əsasında formalaşan korporasiyalar (klanlar, patrisiat və s.); 3) sosial və ruhi-mənəvi sahələr üzrə bu və ya digər funksiyanın yerinə yetrilməsi ilə əlaqədar formalaşan korporasiyalar (zadəganlar, məmurlar, kahinlər, ruhanilər və s.).2 ' Тойнби А.Дж. Постижение истории. М., 2002, з. 98. ^ Власов В.И. Теория государства и права. 8. 47. 98 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|