Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov yanaşı, sillogizm metodundan və «dialektika»dan da istifadə olunmuşdur. Bunun nəticəsində mühakimələr ciddiləşmiş və ardıcıllaşmış, həmçinin ziddiyyətlərin bir çoxu aradan qaldırılmış və nəzəri yöndən təkmilləşmə baş vermişdir. B.Rassel yazır ki, orta əsrlər dövründə xristian ehkamlarının müzakirə olunması təhlükəli hesab etmədiyi məsələlərin müzakirəsinə qətiyyətlə və azad surətdə müraciət olunduğuna görə sxolastika daxilində, müəyyən çərçivədə, dövlətlə bağlı sərbəst- mühakimələrə əsaslanan dini-nəzəri təlimlər formalaşmışdır.^ XII-XIII əsrlərdə Avropada geniş yayılmış «iki qılınc» təlimində deyilir ki, kilsənin əsasını qoyanların iki qılıncı olmuş və onlar həmin qılınclardan birini qınına qoyaraq özlərində saxlamış, ikincisini isə dünyəvi hakimiyyəti həyata keçirmək üçün hökmdarlara vermişdir. Ona görə ki, sıyrılmış qılıncdan istifadə etmək, qanlı qılıncı tutmaq kilsəyə yaraşmaz. Odur ki, insanlar üzərində hökm etmək hüququ hökmdarlara, məhz kilsə tərəfindən verilmiş və hökmdarların özləri də kilsənin qulluqçularıdırlar. XIII əsrdə Roma Papasının həm siyasi, həm də ruhani hakimiyyətinin qüdrətli olduğu dövrdə bu hakimiyyətin ideoloji əsası olan katolik teologiyası dominikan ordenini təmsil edən rahib Foma Akvinskinin yaradıcılığı nəticəsində fəlsəfi-nəzəri yöndən xeyli inkişaf etmişdir. Dövlətin yaranması və inkişafını dünyanın tanrı tərəfindən xəlq edilməsinin analogiyası hesab edən F.Akvinski Aristotelin siyasi-hüquqi görüşlərindən bəhrələnərək dövlət haqqında dini təlim yaratmışdır. O, Papa hakimiyyətinin və monarxiya üsul-idarəsinin tərəfdarı kimi çıxış edərək monarxiyanın iki növünü: mütləq və siyasi monarxiyaları fərqləndirirdi. Onun özü bunlardan ikincisinə, yəni siyasi monarxiyaya üstünlük verirdi. F.Akvinski öz seçimini belə əsaslandırırdı ki, siyasi monarxiya olan yerdə feodallar, «kilsə knyazları» xüsusi rola malik olur və hökmdarlar qanundan asılı vəziyyətdə hakimiyyəti həyata keçirirlər. 'Рассел Бертран. История западной философии. Новосибирск, 1997, 5. 408.
Dövldt və hüquq nəzəriyyəsi F.Akvinskinin fikrincə, hakimiyyətin özünün mahiyyəti hakimiyyət-tabeçilik münasibətlərindən və həmin münasibətləri tənzimləyən qaydalardan irəli gəlir. Bu cür münasibətlər iyerarxiyasında tabeetmə və idarəetmə səlahiyyətinə malik olan şəxsin iradəsi aşağı təbəqələrin həyatının idarə olunmasına yönəlir. Göstərilən bu qayda Tanrı tərəfindən müəyyənləşdiyindən, hakimiyyətin özü də Tanrının verdiyi nizam kimi təzahür olunur. Bu səbəbdən də həmin hakimiyyət insanlar üçün əhəmiyyətlidir, xeyirlidir və səmərəlidir. Hakimiyyətdən sui-istifadə edilməsi, hökmdarın hakimiyyəti düzgün üsullarla həyata keçirməməsi Tanrının qanunlarını, katolik kilsəsinin qaydalarını pozmaq deməkdir. Bu isə, həmin hökmdarın hakimiyyətdən kənarlaşdırıl- masını legitimləşdirir. Lakin Tanrının iradəsinə zidd gedərək tirana çevrilən hökmdarın həmin əməllərinə görə hakimiyyətdən məhrum edilməsi işində son sözü kilsə deməlidir. Foma Akvinski hesab edirdi ki, bütün qanunların ümumi subordinasiya daxilində bir-birilə əlaqəsi var. Onların üzərində isə kainatı idarə edən ilahi şüurun ümumi prinsipləri, universal normaları durur və digər qanunlar, ilk növbədə, əbədi qanunun insan şüurunda inikası kimi təzahür olunan təbii qanun ilahi şüurun həmin universal normalarından yaranır. Təbii qanun yer üzərində insan həyatının qorunmasına və insan nəslinin artırılmasına, həqiqət axtarışına, insan ləyaqətinə hörmət edilməsinə xidmət edir. Bu qanunun ictimai həyatda konkretləşməsi (pozitiv) qanunlar vasitəsilə həyata keçir. F.Akvinski xristian dininin ehkamlarından çıxış edərək göstərirdi ki, ilahi qanunlar insanlara İncil vasitəsilə verilmişdir, ilahi qanunun bu cür aşkarlanması onunla bağlıdır ki, insan şüurunun məhdudluğu onlara həqiqət barəsində düzgün təsəvvür yaratmağa mane olur. Bu, həm də onunla bağlıdır ki, insanların yaratdığı (pozitiv) qanun şəri məhv etmək gücündə deyil. Xristian teologiyasının nəhənglərindən olan bu rahibin yaratdığı hüquq konsepsiyasının əsasında etik təsəvvürlər və tələblər durur. O, ekvivalentlik prinsipinə uyğun olaraq hüququn əsasında duran ədaləti hər bir kəsə ona aid olanın verilməsi ilə əlaqələndirir.
ilqar Məmmədov F.Akvinski katolik kilsəsinə göstərdiyi xidmətlərinə görə sonradan müqəddəslər sırasına daxil edilmiş və onun yaratdığı sxolastik nəzəri təlim «katolisizmin yeganə həqiqi fəlsəfəsi» elan edilmişdir. Orta əsrlər dövründə islam dünyasında dövlət və hüquq hadisələri ilə bağlı təlimlər iki əsas istiqamətdə: normativ-hüquqi və etik-fəlsəfi istiqamətlərdə inkişaf etmişdir. Normativ-hüquqi xarakterli təlimlər demək olar ki, yad təsirlərə məruz qalmadan dini-hüquqi təsəvvürlər əsasında inkişaf etmişdir. Fəlsəfi-etik təlimlərin inkişafında isə dini ideologiya ilə yanaşı yunan fəlsəfəsinin işləyib hazırladığı kateqoriyaların, ənənələrin mühüm rolu olmuşdur. Nəzəri fikrin bu istiqamətdə inkişaf etməsində Əbu əl- Nəsr əl-Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd, İbn Flaldun kimi məşhur mütəfəkkirlərin rolu böyükdür. Lakin normativ-hüquqi xarakterli təlimlərin orta əsr islam cəmiyyətində siyasi-hüquqi münasibətlərə elə bir ciddi təsiri olmamışdır. islam dövləti konsepsiyası əsasən normativ-hüquqi təlimlər vasitəsilə inkişaf etdirilmişdir. Fləmin təlimlərin siyasi-hüquqi münasibətlərə də ciddi təsiri olmuşdur. Bu təlimlər əsasən iki böyük təriqət: sünni və şiə təriqətlərinin ehkamlarına uyğun olaraq bir-birindən fərqlənmiş və həmin təriqətlər əsasında da fərqli qaydalar, siyasi-hüquqi münasibətlər formalaşmışdır. Bu baxımdan, dövlət və din başçısı məsələsində həmin təlimlərin ifadə etdiyi iki fərqli yanaşmanı nəzərdən keçirə bilərik. Sünni təriqətindən irəli gələn təlimlərə görə, dövlət və din başçısı kimi tanınan xəlifə hakimiyyəti irsi yolla əldə etmir və ya özündən əvvəlki xəlifə tərəfindən bu vəzifəyə təyin edilmir. Xəlifəliyə namizəd olan şəxslə ümmətin nümayəndələri arasında müqavilə bağlanır və həmin şəxs xəlifə seçilir. Bu yolla hakimiyyətə gələn xəlifənin dövlət idarəçiliyini məsləhətləşmə yolu ilə həyata keçirməsi onun qarşısında duran əsas tələblərdən biri kimi çıxış edir. Şiə təriqətindən irəli gələn təlimlərə görə isə, imamət (yəni islam dövləti) Məhəmməd peyğəmbərin «yer üzərindəki missiyasının davamı» olmaqla «ilahi qanunlar»a uyğun formalaşmış dövlətdir. Suverenlik yalnız Allaha məxsusdur və müsəlmanları 134
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|