Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov muşdur ki, bu da oniarın təsərrüfat-hüquqi xarakterli yazılar olduğunu göstərir. Bunlarla bağlı V.S.Nersesyans da yazır ki, hüququn yaranması hələ «qanunvericilik hüququnun» yaranması demək deyildi. Yəni ilk yazılı normativ aktlar müasir mənada başa düşülən qanunlar yox, hüquqi adətlər olmuşdur. Normativ xarakterli ümumi müqavilələrin özü
də yazılı
olaraq qeydə
alınmaqla hökmdar-təbəə münasibətlərinin tənzimlənməsinə yönəlmişdir. Misal üçün, m.ö. XV-XIV əsrlərə aid mənbələrdən məlum olur ki, Hett hökmdarları onların hakimiyyəti altında olan ərazilərin əhalisi ilə müqavilələr bağlayır və bu müqavilələrdə xalqın hökmdar qarşısındakı öhdəliklərinə riayət etməsi, hökmdarın bunlara əvəz ödəmələrinin formaları və cəzaların hədləri müəyyənləşdirilirdi. Tədqiqatçılar hətta İncilin Əhdi-ətiq adlanan hissəsində guya Tanrının İsrail xalqı ilə bağladığı müqavilənin həmin müqavilələr tipinə uyğun formalaşdığını göstərirlər. Yazılı şəkildə qeydə alınan məhkəmə presedentləri də yazılı qanunlardan əvvəl yaranmışdır. Məsələn, Babilistanda hüquq normaları sisteminin inkişafında dövlət məmurları tərəfindən aparılan məhkəmə proseslərinin mühüm rolu olmuşdur. Qədim dövrün məşhur məhkəmə məcmuələrinin çoxu, sadəcə məhkəmələr tərəfindən rəhbər tutulan yazıya köçürülmüş adətlərdən ibarət olmamışdır. Həmin məcmuələrdə əsasında aktuallaşdırıl- mış adətlər duran məhkəmə presedentləri də toplanmışdır. İnsan şüuruna, iradəsinə və maraqlarına əsaslanan qanun konsepsiyasının yaranması isə insanların öz hüquqları uğrunda ardıcıl və davamlı şəkildə apardıqları uzunmüddətli mübarizənin nəticəsi kimi özünü göstərmiş və bu da hüququn yeni keyfiyyətdə inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Hüquq tarixində mühüm əhəmiyyətə malik olan və hüququn ümumbəşəri səviyyədə inkişafına təsir göstərmiş bu hadisə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, antik dövlətlərin həyatında baş vermişdir. Antik hüquq özünün inkişafının ilkin mərhələlərində hüquqi texnika baxımından və əsas institutların formalaşdırılması səviyyəsinə görə Şərq ölkələrində hüququn inkişaf xüsusiyyətlərinə oxşar olmuşdur. Son 126 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi radan isə inkişafın xətti dəyişmiş və özünəməxsus istiqamət almışdır. S.A.Utçenkonun yazdığı kimi, antik dövlətlərin-polislərin məhz vətəndaş icması kimi inkişaf etməsi dövlət idarəçiliyinin və hüquq yaradıcılığının üç əsas spesifik ideyasının təsiri ilə müşayiət olunmuş və buna uyğun siyasi-hüquqi sistem formalaşmışdır. Antik polisin bəşəriyyətə miras qoyduğu həmin əsas ideyalar vətəndaş ideyası, demokratiya ideyası və ən nəhayət respublikaçılıq ideyasıdır."' Utçenkonun sadalıdığı bu üç ideyaya, hər halda, intellektual nizama malik olan ədalətlə yanaşı, həm də azadlıq ideyasına xidmət edən və xalqın iradəsi əsasında müəyyənləşən hüquq ideyasını da əlavə etmək olar. Həmin dövlətlərdə adətlərin sanksiyalaşdırılması deyil, məhz qanunvericiliyin özünün hüquqyaradıcılığının əsas formasına çevrilməsi, vətəndaşların ümumi yığıncağında qanunların qəbul edilməsi, hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinin kollegiallıq və seçkililik prinsipinə əsaslanaraq təşkil olunması təcrübəsi ictimai
münasibətlərin vətəndaşlar arasındakı ümumi razılığın məhsulu olan qanunlar vasitəsi ilə tənzimlənməsini ehtiva edən ideyanın siyasi-hüquqi münasibətlərdə reallaşması nəticəsində yaranmış və inkişaf etmişdir. Bununla bərabər, insan azadlığının (vətəndaş azadlığının) fundamental dəyərə çevrilməsi də həmin dövlətlərdə hüququn inkişafına xüsusi təsir göstərmişdir. Lakin xatırlamalıyıq ki, bu azadlıq heç də bütün insanlara aid deyildi. Tam şəkildə azadlığa malik olmaq yalnız vətəndaşların preroqativinə çevrilmişdi. Azadlığın özü siyasi-hüquqi məna kəsb etdiyindən ictimai kontekstdə qəbul edilir və hüquq vasitəsilə obyektivləşə bilməsi düşüncəsinə əsaslanırdı. Vətəndaş azadlığının təməl əsaslarından biri də xüsusi mülkiyyət münasibətləri olmuşdur. Xüsusi mülkiyyət hüququnun çox mühüm ictimai dəyər kimi qəbul edilməsi antik dövlətlərdə torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətə göstərilən münasibətdən bəhrələnirdi. Konkret olaraq, Afinada torpaq mülkiyyətinə sahib olmaq insanın azad olması və vətəndaşlıq hüquqları ilə birbaşa bağlı idi. Qədim Yunanıstanda ' Утченко C.JI. Политические учения древного рима. M., 1977, s. 36-37.
127 ilqar Məmmədov və Romada torpaq mülkiyyəti ilə azadlığın əlaqəsi məsələsini tədqiq edən R.Payps yazır: «Öz torpağından məhrum olan yunan (həmçinin də Romalı) proletara çevrilirdi. Solonun hakimiyyətdə olduğu dövrdən müstəqil kəndçilər aristokratlara xidmət göstərmək öhdəliyindən azad olmuş insanlar hesab edilirdi. Onlar özləri üçün işlədiklərindən bu cür iqtisadi müstəqillik azadlığın mühüm əlamətinə çevrilmişdir».’^ Afinada vətəndaş azadlığı iiə torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət münasibətlərinin qırılmaz əlaqəsi həm də onda ifadə olunurdu ki, yalnız vətəndaşlıq hüququna malik olan şəxslər torpaq mülkiyyətinə sahib ola bilərdi. Bu dövlətdə yalnız torpaq mülkiyyətinə sahib olan şəxslərin vətəndaş olmaq hüququ var idi. Afinada vətəndaş azadlığının bir əlaməti də vətəndaş olan şəxsin vergi ödəməkdən azad olması ilə bağlı idi. Belə ki, vergi vermək öhdəliyi aşağı səviyyəli sosial mövqeyin əlaməti kimi başa düşülürdü. Beləliklə də, xüsusi mülkiyyətin iqtisadiyyatın və ictimai münasibətlərin təməli kimi çıxış etməsi, dövlətin iqtisadi qüvvələrin müstəqil fəaliyyətinə maneçilik törətməməsi və iqtisadi təşəbbüslərə geniş imkanların yaradılması antik dövlətlərin bir çoxunda vətəndaş azadlığının mühüm göstəriciləri kimi çıxış etmişdir. Antik dövr insanının siyasi-hüquqi təsəvvürlərinə görə, azadlığın özü həm də qanunlara tabe olmaq deməkdir. Yunanıstanda yüksək səviyyədə inkişaf etmiş fəlsəfi fikir Romalıların hüquq düşüncəsinə, həmçinin də hüquq təcrübəsinə yaxından təsir göstərmişdir. Əgər əvvəllər Romalıların yaratdığı hüquq elmi daha çox hüquq normaları barəsində biliklər və məlumatlar məcmusuna bənzəyirdisə, sonradan məhz yunan fəlsəfəsinin və bu fəlsəfədən irəli gələn siyasi-hüquqi ideyaların təsiri ilə müasir dövrdə işlədilən «hüquqşünaslıq» termininə yaxın mənada bir elmə çevrilmişdir. Bəşəriyyətin inkişafının sonrakı dövrlərində isə universal hüquqi sistemə çevrilən Roma hüququnun özü həm də sivilizasiya tarixinə böyük mədəni- hüquqi dəyərə malik olan bir fenomen kimi daxil olmuşdur. Пайпс Ричард. Собственность и свобода. М., 2000, s. 136. 128 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|