Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
ilqar Məmmədov MÖVZU: DÖVLƏT ANLAYIŞI, ƏLAMƏTLƏRİ VƏ TİPLƏRİ § 1. DÖVLƏT ANLAYIŞI Dövlətin yarandığı ilk dövrlərdən başlayaraq indiyə kimi insanlar onun nə olduğunu dərk etməyə çalışırlar. İntellektual axtarışların bütün dövrləri ərzində dövlətin necə hadisə olması barədə müxtəlif konsepsiyalar, təlimlər yaranmışdır. İctimai-mədəni mühitin yetişdirdiyi siyasi-hüquqi təsəvvürlər, elmin müvafiq inkişaf səviyyəsi bu konsepsiyaların hər birinə öz təsirini göstərmişdir. Dövlətin özü tarixən inkişaf etdikcə onun barəsində təsəvvürlər də dəyişilmişdir. Hər bir xalqın dövləti necə adlandır- masının özü də həmin təsəvvürlərlə əlaqəli olmuşdur. Misal üçün, qədim yunanlar dövlət haqqında danışarkən «polis», «po- litea», romalılar isə «respublika», «civitates» anlayışlarından istifadə edirdilər. Məşhur alman hüquqşünası G.Yellinekin yazdığı kimi, qədim yunanların təsəvvürüncə, «vətəndaş icması» dövlətlə eynidir. «Romalıların siyasi terminologiyası da həmin tipə aiddir. Dövlət sivitas-dır, yəni tam hüquqlu vətəndaşların icmasıdır...»’' Tarixdə, həmçinin imperiya, krallıq, knyazlıq, el (qədim türklərdə), xilafət və s. istilahları da dövlət mənasında işlədilmiş və onların hər birinin semantik məkanına siyasi-hüquqi, ictimai-mədəni xarakterli faktorlar ciddi təsir göstərmişdir. Dövlət haqqında müasir təsəvvürlərə uyğun olan bir termin (lo stato) isə ilk dəfə İtaliyada işlədilmişdir. XVI əsrin əvvəllərindən etibarən artıq «stato» sözü hər bir dövlətə aid olan bir termin kimi qəbul edilirdi. Həmin termin müəyyən ərazini əhatə edən siyasi hakimiyyət, həmçinin də həmin hakimiyyəti təmin edən mexanizm mənasını verir. XVI-XVII əsrlərdə bu termin fransız, ingilis və alman dillərinə də keçmişdir. 'Еллинек Георг. Общее учение о государстве. S.149. 150
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Qeyd etdiyimiz kimi, tarix boyu dövlət haqqında bir-birindən fərqli konsepsiyalar yaranmış və həmin konsepsiyalar müxtəlif yanaşmalara əsaslanmışdır. Həmin konsepsiyaların bir qismi müasir dövrün reallıqları baxımından, həmçinin müasir elmi tələblərə cavab vermədiyinə görə öz əhəmiyyətini itirmişdir. Lakin elə konsepsiyalar və yanaşmalar var ki, onlar indi də aktual hesab edilir. R.T.Muxayev yazır ki, Avropanın siyasi-hüquqi fikir tarixinə nəzər yetirdikdə, dövlətin bir-birindən fərqli iki obrazı ilə qarşılaşırıq. Bir obraza görə, dövlət insanlar üçün firavan həyatın yaradılması məqsədinə xidmət edən kollektivliliyin xüsusi bir növü kimi, ikincisinə görə isə, daha çox ictimai hakimiyyətin, vəzifələrin və bürokratik sistemin məcmusu kimi başa düşülür. Birinci obrazla bağlı olan ənənələr Aristotelin yaradıcılığında da özünə yer almışdı. Bu cür geniş mənada başa düşülən dövlət obrazına İ.Kantın əsərlərində də rast gəlinir. Kantın fikrincə, dövlət (civitas)-hüquqi qanunlara tabe olan çoxsaylı İnsan birliyidir, ikinci obrazla bağlı fikirlər isə, əsas etibarilə, XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq inkişaf etmişdir. Bu dövrdə «suverenlik» anlayışının elmi dövriyyəyə salınması dövlətin başqa cür şərhinə səbəb olmuşdur. Politologiya elminin, müstəqil hüquq elmlərinin formalaşması ilə dövlətin fəaliyyətini təmin edən elementlərə xüsusi maraq yaranmış, suverenliklə bağlı təsəvvürlər də bura əlavə edilmişdir. Beləliklə də, formal-funksional əlamətlər əsasında dövlət obrazı yaradılmışdır. Lakin onu da qeyd etməliyik ki, bu cür fərqlənmə müəyyən mənada nisbi xarakter daşıyır. Yəni hər iki obrazın ənənələri və bu ənənələrlə bağlı olan təsəvvürlər qəti şəkildə bir-birindən təcrid olunmamışdır. Bu iki ümumi obraz daxilində də müxtəlif konsepsiyalar formalaşmış və inkişaf etmişdir. Dövlət haqqında teoloji görüşlər qədim dövrlərdən formalaşmış, müəyyən dövrlərdə və regionlarda şəriksiz, yeganə əsas- landırıcı ideya, konsepsiya hesab edilmişdir. Orta əsrlərdə Avropada və İslam Şərqində də dövlət ideyası teoloji təsəvvürlərlə sıx bağlı idi. Hal-hazırda isə bu görüşlər Vatikanda, iran İslam
ilqar Məmmədov Respublikasında, bir sıra ərəb ölkələrində aktualdır. Nepal, Butan kimi dövlətlərdə də, nisbətən az dərəcədə olsa da, öz təsirini göstərməkdədir. Teoloji yanaşmaya görə, siyasi hakimiyyət Tanrının iradəsindən irəli gəlməklə ilahi hökmün həyata keçirilməsinə xidmət etməlidir. Hakimiyyətin məqsədi isə ilahi hökmə əsaslanan ədaləti bərqərar etməkdən və insanların, xalqın rifahını təmin etməkdən ibarətdir. Teoloji yanaşma müxtəlif dinlər üzrə çeşidli xətlərə ayrılır. Onları birləşdirən ən ümumi cəhət Tanrının iradəsinin dövlət hakimiyyətinin mənbəyi kimi qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Dövlət haqqındakı təsəvvürlərin, biliklərin dolğunlaşmasına böyük təsir göstərmiş və hal-hazırda da aktuallığını saxlayan yanaşmalardan biri sosioloji yanaşmadır. Bir çox təlimlər, məktəblər məhz bu yanaşmadan çıxış edirlər. Hətta marksist konsepsiya da bu yanaşmaya əsaslanır. Sosioloji yanaşmaya görə, dövlət ictimai hadisə olduğundan və cəmiyyətə immanent proseslərdən irəli gəldiyindən elə bu kontekstdə də təhlil edilməlidir. Buna görə də, dövlət hakimiyyətin məzmunundan asılı olmadan bütövlükdə cəmiyyətdə siyasi hakimiyyətin təşkili ilə eyniləşdirirlir və bu hadisəyə təsir edən ictimai amillər diqqət mərkəzində saxlanılır. Odur ki, dövlət qanunlar vasitəsilə hakimiyyətin həyata keçirilməsindən daha çox, hakimiyyət və tabeçilik münasibətləri kimi başa düşülür. Sosioloji yanaşmanın bütün variantları üçün xas olan ümumi cəhət dövlətin hüquqi təbiətinin yetərincə nəzərə alınmaması və daha çox güc tətbiqetmə aparatı kimi izah edilməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, dövlət mahiyyətcə təşkilatlanmış məcburiyyət tədbirlərinin hayata keçirilməsi mexanizmilə, bir sözlə siyasi güclə eyniləşdirilir. Müasir nəzəriyyəçilərin fikrincə, sosioloji konsepsiyalarda dövlət hadisələri təhlil edilərkən hüquq hadisələri kifayət qədər nəzərə alınmır. Bir sıra hallarda isə hüquqi gerçəklik, ümumiyyətlə, diqqətdən kənarda qalır. Qərbin elmi mərkəzləri tərəfindən dövlətşünaslıq probleminin politoloji istiqamətdə öyrənilməsi bunun əsas səbələrindən biri hesab olunur.
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|