Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

4. Kapital xalqaro migratsiyasi va transmilliy korporatsiyalar. 
 
Jaxon bozorining mohiyati. Jaxon bozori xalqlar davlatlar o’rtasida yuz 
beradigan iqtisodiy vokehlik bo’lib mavjud bozor shakllari ichida keng hajmi va 
yuqori darajalisidir. Jaxon bozori xalqlar o’rtasidagi barcha aloqalar to’rining 
muhimi bo’lib, uning shakllanishi tashqi savdoning taraqqiy etishi natijasidir. 
Jaxon bozorini shakllanishi uchun o’ziga xos iqtisodiy sharoit mavjud 
bo’lishi shart. Bu esa iqtisodiy taraqqiyotini ma’lum darajasidagina yaratiladi. 
Jaxon bozorining hozirgi davrdagi amalga oshiruvchilari va unda asosiy 
ro’lg’ uynovchilar mamlakatlar va ularning davlatlaridir. Chunki mazmunan 
jaxon bozori mamlakatlar o’rtasidagi bozordir. Shuning uchun ham buning 
tashkilotchilari va ishtirokchilari avvalo, davlatlardir. Lekin jaxon bozori 
ishtirokchilari bu bilan chegaralanib bo’lmaydi. Chunki bunda bevosita
davlatlarning o’zi bilan birga ular nomidan vaqillari ham qatnashadilar.
Bu bozorning o’ziga xos xuquqiy tomonlari mavjud bo’lib, barcha 
mamlakatlar uchun majbur bo’lgan umumiy talablar bo’yicha xarakat qiladi. 
Buning asosida tenglik mustaqillik erkin tijorat xarakatini ta’minlash zarurati
bor. Chunki bu narsalar jaxon bozorining rivojida ishtirokchilarning faolligini 
oshirishga undaydi va kafolatlaydi. Jaxon bozori ishtirokchilari asosan boshqa
mamlakat xududida xarakatda bo’lganligi tufayli ular albatta tenglik, 
mustaqillik ta’minlagan xoldagina samarali ish tutishlari mumkin. Jaxon 
bozoridagi muxit xalqaro aloqalar xuquqiy asosi tarkibiga kiradi.
Jaxon bozoridagi ishtirokchilar faoliyati umumiy, ko’pincha ikki mamlakat 
o’rtasida bevosita kelishuv asosida amalga oshishi mumkin. Tashqi savdoda 
mamlakatlar manfaati katta o’rin egallaydi va bu xar bir davlatning boshqasi 
bilan olib boradigan savdo hajmi, qo’lami, rivojida o’z ifodasini topadi. Bu 
ayniqsa iqtisodiy qurshov yoki imtiyozli savdo kabi siyosatlarda o ’z aksini 
topadi 
Jaxon bozorida har mamlaktning egallagan o’rni, uning iqtisodiy, siyosiy
xarbiy mavqelariga bog’liq. Ularning ichida eng ahamiyatlisi iqtisodiy 
tarrakkiyot darajasi ishlab-chiqarish rivoji yahni xalqaro Raqobat kurashidagi
bardoshliligi darajasidir. Boshqa mamlakatlar uchun xaridorgir tovardlar 
ko’plab ishlab - chiqarilsa, xalqaro bozorda yo’l ochiladi, o’z rakiblariga
nisbatan ustun holatda bo’ladi.

---

460 
O’z ishlab chiqarishini chet mamlakatlar iqtisodiy tahsiridan himoya qilish 
uchun mamlakatlar ayniksa, rivojlanayotgan mamlakatlar to’g’ridan to’g’ri chet 
tovarlari savdosini taqiqlash va chegaralash siyosatini qo’llaydilar, bir qancha 
iqtisodiy mexanizmlarni ishlatadilar. Bular ichida eng tahsirchan moslashvchi 
mexanizm boj tizimida, bundan oqilona foydalanilsa, tashqi savdoni tartibga
solishda va o’z tadbirkorlarini himoya qilishda yaxshi quro’l bo’lib, juda qo’l 
keladi. Bojni qo’llash tufayli chet tovarlari uchun yaxshi sharoit ham yaratish 
mumkin, yoki uni chegaralash, xatto taqiqlash mumkin.
Jaxon bozori rivoji uchun infrastruktura katta ahamiyat kasb etadi. 
Bularning eng muhimlari banklar, transport, aloqa, axborot kabilardir. agar 
bular yaxshi taraqqiy etgan bo’lsa, bozor avj olib, kengayaveradi, chet tovarlar 
oqimi ko’payaveradi.
Yuklar tovarlarni tashish maxsus transport tashkilotlari zimmasida 
bo’lib, unga turli transport xillari jalb etiladi: xavo, suv, temir yo’l va 
avtomobil transportlari. Eksport tovarlar barcha mamlakatlar transportlarida 
tashiladi.
Pul to’lov hisob kitoblari bank muassasalari tomonidan bajarilib, ular 
maxsus banklar bo’lishi majbur emas. Moliyaviy operatsiyalardan eng muhimi
tovarlar sugartasidir. Bu bilan maxsus sug’urta biznesi muassasalari
shugullanadi. Agarda mamlakat tashqi savdo infrastrukturasiga ega bo’lmasa, 
qo’shimcha qiyinchiliklar duch keladi. Chunki chet davlat infrastruktu rasidan
katta qo’shimcha xarajatlarni talab qiladi, yahni boshqa mamlakatlar transporti, 
sug’urta, biznes, bank muassasalari savdo kampaniyalari xizmatlari uchun ko ’p 
miqdorda haq to’lash kerak bo’ladi.
Jaxon bozori mohiyatining eng muhim tomonlaridan biri tovarlar uchun 
yuqori standart belgilanishi va yangi texnologiyaning tahsiridir. Jaxon 
bozorida faol ishtirokchi sifatida o’rin olishning eng muhim sharoiti va talabi
yuqori sifatli tovar ishlab chiqarish, boshqa mamlakatlar xalqlari talabini 
qondira oladigan tovarlar bilan chiqishdir. 
Jaxon bozorining muhim afzalligi yangi texnologiya bilan bog’liqdir. 
Tovarlarning yuqori darajali ishlab chiqarish sharoitida yaratilishi ularning 
Raqobatga bardosh berish xaridorgirlik xususiyatlarini oshiradi. Shuning 
uchun bunday ishlab chiqarish egalari tadbirkorlar to’xtovsiz texnologiyani 
yangilash, yangi texnika asosida mashina va mexanizmlar hamda unga mos 
mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi usullarga katta ehtibor beradilar 
va o’zlarida qo’llaydilar. 
Jaxon bozorida ishtirok etish darajasi umumiqtisodiy taraqqiyot, avvalo 
ishlab chiqarish darajasini belgilab beradi. Agar kuchli iqtisodiyot va ilgor 
ishlab chiqarishgina mamlakatning jaxon bozoridagi o’rnini belgilab bersa, 
jaxon bozori ham o’z navbatida bu mamlakat taraqqiyotiga shunchalik ijobiy 
tahsir ko’rsatadi. 
Aholi turmush darajasini ko’tarish maqsadida ilgor rivoj topgan 
iqtisodiyotni yaratishda jaxon bozorini ahamiyatini to’g’ri tushunish va bu 
yo’lda bor imkoniyatlardan foydalanish O’zbekiston Respublikasi oldidagi 
muhim vazifalardan biridir. 

---

461 
2. Jaxon bozori amal qilish mexanizmi. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning 
shakllari turli tuman bo’lib; kapital quyish, mehnat va boshqa resurslar 
yuzasidan bo’ladigan munosabatlarni o’z ichiga oladi. 
Xalqaro Iqtisodiy Aloqalarda savdo yetakchi o’rin tutadi. Hozirgi davrda u 
jaxon iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartiga aylangan bo’lib, jaxon 
bozorini yuzaga keltirdi. Dunyodagi xar bir mamlakat o’zining iqtisodiy 
taraqqiyot darajasi va ixtisoslashuvi xususiyatlariga muvofiq bu bozorda ishtirok 
etadi. Jaxon bozori xalqaro mehnat taqsimotga asoslangan , davlatlararo oldi -
sotdi munosabati bo’lib uning obhekti turli tovarlar xizmatlar kapital ish kuchi 
va boshqalardir. Jaxon bozorida tovar savdosi milliy bozordan farq qilgan xolda
ishlab chiqarishning mamalakatlararo ixtisoslashuviga va shunga muvofiq o ’zaro 
tahsir yetkazib berish zarurligiga asoslanadi. SHuning uchun uni tovar 
assortimenti cheklangandir. Asosan asbob-uskuna, neftg’, kumir, gaz, metall, 
paxta, choy, kofe, va xokazolardir. Uning subhekti ham cheklangan bo ’lib, 
asosan jaxon bozoriga xos infrastrukturalar orqali amalga oshiriladi. Ular 
xalqaro tovar birjalari, fond birjalari , banklar auktsionlar, moliya-sug’urta, 
savdo koipaniyalari va ishga yollovchi firmalardir. Jaxon bozoridagi savdo -sotik 
tovar ishlab chiqarish xarajatlarining mamlakatlararo farqiga, undagi mutloq va 
insoniy afzalliklariga asoslanadi. 
Shunga muvofiq muayyan mamlakat uchun muayyan tovarning importi 
yoki eksporti foydali bo’lishi mumkin . Buni tovarning milliy ishlab chiqarish 
xarajati yoki qiymati jaxon bozori bahosidan past yoki yuqori bo’lishi 
belgilaydi. Tashqi savdoda aktiv savdo balansi, import eksport tarkibi muhim 
ahamiyatga ega. Rivojlangan davlat eksporti kun va tayyor sanoat mahsuloti 
bo’lsa rivojlanmaganlarnigi kam xom ashyodan iborat bo’ladi. Importda aksi . 
Jaxon bozorida baholar tovarlarning xalqaro qimmatiga asoslangan bo ’lib, 
xalqaro talab-taklif va Raqobat tahsirida shakllanadi. Biror tovarlar talab-
taklifida ayrim tovarlarning monopol mavqe, muhim ro’lg’ o’ynaydi. Masalan:
paxta, neft faqat sanokli davlatlar tomonidangina sotiladi .SHuning uchun
jaxon bozori narxlari shakllanishda asosiy tomon talab bo’lib, taklif tahsiri 
kuchsiz bo’ladi va asosan noyob tovarlarning bahosi o’sishiga moyildir. 
Xalqaro xarajat darajasi talab va taklif sharoatida tovarga ko’p mehnat sarf 
qilgan va sifati jaxon talabidan past bo’lgan mamlakatlar jaxon bozorida 
Raqobat qilolmaydilar. Xarajati o’rtacha boynalminal daromaddan kam bo’lgan 
va bozorbop bo’lagnlar esa Jaxon bozoriga Raqobatbardosh bo’ladi va ko’proq 
ko’proq foida oladi. 
Demak, jaxon yuozoridadagi savdo sotik bo’ladigan foida shu tovar 
xarajatining milliy va baynalminal darajai o’rtasida gi tafovutdan iboratdir. Uni 
kamaytirishning asosiy yo’li ishlab chiqarish samadorligini ilgor texnika, 
texnologiya va malakali mehnat asosida ustirib ishlab chiqarish va muamola 
xarajatlarini kamaytirish mahsulot sifatini ko’tarish va tashqi savdo xizmatini 
yaxshilashdir. Mamlakatlar jaxon bozorida o’z mavqeini mustakamlash, boshqa 
davlatlarni o’z manfaatiniga buysindirish, raqobot qobiliyattini kuchaytirish 
maqsadida birlashib ish tutadilar. 
Hozir jaxonda 9 ta yirik savdo bloki mavjud. 

---

462 
1. ES, (Avstriya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya, Portugaliya, 
Irlandiya, Ispaniya, Daniya, Finlandiya, SHvetsiya, Belgiya, Niderlandiya, 
Gretsiya, Lyuksemburg) 
2. Erkin savdo bo’yicha iqtisodiy Amerika kelishuvi . (NAFTA); AQSH, 
Kanada, Meksika. 
3. Erkin savdo bo’yicha Yevropa Assotsiatsiyasi. (EAST) (Islandiya, 
Norvegiya, SHveytsariya, Lixtenshteyn). 
4.Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (Avstraliya, Bruney, Malayziya, 
Singapur, Tailand, Yangi Zelandiya, Yangi Gvineya, Yaponiya, Indoneziya, 
Filipin, tayvang’, Gong-Kong Janubiy Koreya Xitoy, Kanada, AQSH, CHili ).
5) MERKOSUR Braziliya, Argentina, Urugvay, Paragvay ). 
6) Janubiy Afrika rivojlanish Komiteti. ( Angola, Botsvana, Lesoto, 
Malaviya, Mozambik, Namibiya, Janubiy Afrika. Respublikasi, Tanziya 
Zimbabve). 
7) G’arbiy Afrika Iqtisodiyot va Valyuta Ittifoqi, (Burkina-Faso, Nigeriya, 
Togo, Senegal, Benin, Mali).
8) Janubiy Osiyo Regional hamkorlik Assotsiatsiyasi, (Xindiston , Pokiston, 
SHrilanka, Bangladesh Napal).
9) And pakti, ( Venesuella, Qolumbiya, Ekvodor, Peru, Boliviya ).
Birlashmalar chegaralarini olib tashlash, bir xil pul birligi kiritish, boj olishni 
yuk qilib, yagona bozorni tashkil etish amalga oshirmokdalar. Osiyo, Amerika, 
Sharqiy Yevropa bozorlarida birgalikda xarakat qilish kabi muhim iqtisodiy 
vazifalarni amalga bajarmokdalar. 
3. Jaxon bozorning xususiyatlari. Jaxon bozorida ishtirok etishning imkonini 
kengaytiradigan yoki chegaralaydigan bir bir necha jixatlar mavjud. Bulardan 
eng tag’sirlisi- bojdir. Bu sotiladigan tovarlar va xizmatlari uchun to’lanadigan 
soliqir. Tovarlarni import qiluvchi mamlakat uchun boj daromad manbai bo ’lib 
hisoblanadi. Lekin u boshqacha vazifani bajarishi, yag’ni mamlakatga imkonini 
boricha tovar olib kelmaslik chorasi siyosatida qo’llanilib eksportchi mamlakat 
uchun katta tusik bo’lishi mumkin. SHunga ko’ra boj fiskal yoki protektsionik 
tarif mazmunida bo’ladi.
Bulardan tashqari, tashqi savdodagi tusiklardan biri-kvotadir. Kvota orqali 
tovar eksporti miqdori belgilanadi va shungagina ruxsat etiladi. Bundan fakkat 
tovarlar miqdorigina emas, ularning xillari ham belgilanib, mag ’lum tovarlar 
uchungina eksport xuquqi beriladi. Bundan maqsad-chet el mamlakatlar 
valyutalarni saqlash. Mahalliy va milliy sanoatni himoyalash, mamlakatni 
ichidagi bandlikni mufoxaza etishdir. Kvotaning eng so’ngi shakli embargo 
bo’lib, ayrim xil import to’laligicha taqiq etiladi. 
Jaxon bozori eksporterlari o’rtasida keskin Raqobat kurashi orqali 
rivojlanadi. Xar bir mamlakat iqtisodiyotiga tashqi savdo ro’lining o’sishi jaxon 
savdosining jaxon ishlab chiqarishi o’sishiga nisbatan tezrok bo’lishi savdo 
aloqalarning mustaxkam bo’lmagan sharoitlarida yuz berishi kurashning 
kuchayishiga olib keladi. 

---

463 
Jaxon savdosining xususiyatlaridan yana biri xom-ashyo tovarlari xissasini
kamayib borishidir. CHunki tayyor tovarlar hajmi juda tezlik bilan ortib 
bormokda. Ayniksa ishlov beruvchi sanoat tarmoqlarining mahsulotlari, 
bularning ichida yuqori texnologik tovarlar zamonaviy texnologiyani texnik 
bilimlarni maxsus tovarlarga aylantirib, eksport qilish borgan sari kengaymokda. 
Xalqaro savdo mashinalar jixozlarning salmog’i ortib bomokda. CHunki 
rivojlanayotga mamlakatlarda bunday tovarlarga talab yuqori. Bu tovarlar 
guruhida elektironika sanoati. ayniksa, elektronika elektiron jixozlar, 
kompyuterlarga talab juda kata bo’lganligi