Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı “Koblandı-batır”: yaranma tarixi, yayılma arealı, hadisələr, qəhrəmanlar, obrazlar, əsərin ümumi səciyyəsi
218 Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı “Koblandı-batır”: yaranma tarixi, yayılma arealı, hadisələr, qəhrəmanlar, obrazlar, əsərin ümumi səciyyəsi Qazax qəhrəmanlıq eposunun ən qədim qatı patriarxal- tayfa münasibətlərinin mövcud olduğu VIII-X əsrləri əhatə edir. Qəbilələrarası qapalılığın pozuqluğu, qəbilələrin etnik konsolidasiyası, qəbilələrarası müharibələr, köçlər, başçıların xarizmatikliyi ilə seçilmiş insanlarla bağlı yaranmış rəvayətlər dastanların əsasına qoyulmaqla, onların nüvəsini təşkil edirdi. Dastanların epik təhkiyə üslubunun formalaşması və inkişafı əsasən güclü qəhrəmanların adı ətrafında cilalanırdı. Belə epik nümunələrin bir sırasında digər məsələlərlə yanaşı, həm də qəhrəmanların mənşəyi haqqında məlumat verilir – Koblandı- qaraqıpçaq, Alpamış-kunqrat, Qəmbər-noğaylı tayfasından və s. olduqları göstərilir. “Koblandı-batır” qazax xalqının ən populyar epik nümu- nələrdəndir. Bu xalqın zəngin örnəkləri sırasında “Alpamıs”, “Yer-Tarqın”, “Qəmbər”, “Koblandı-batır” və digər epik das- tanlarda öz doğma vətənini yadelli düşmənlərdən müdafiə edən qəhrəmanların cəngavərliyi vəsf olunursa, “Kozı-Korpeş və Bayan-Slu”, “Qız-Jibek”, “Ayman-Şolpan” və s. kimi liro-epik poemalarda gənclərin məhəbbəti, bir-birinə sadiqliyi və dost- luğu tərənnüm olunur (6,7). “Koblandı-batır” qazax xalq poeziyasının orijinal örnəyi- dir. Qəhrəmanlıq poemaları sırasında monumentallığı ilə seçi- lən bu dastanın müxtəlif variantlarda həcmi altı min sətirdən doqquz min sətirə qədərdir. Qazax epik nəğmələrinin “jır” (müqayisə et “şeir”) ifaçı- ları hesab olunan jırau və akın nəğməkar-improvizatorlar qədim dövrlərdən indiyə qədər mövcud olmuş etnik-milli adət- ənənələri qoruyub saxlamış, jırau və akınlar nəğməkarlığı, şairliyi və eləcə də dastançı-improvizatorçuluğu özlərində üzvi şəkildə birləşdirmişlər. 219 İmprovizatorçuluq istedadından vaxtilə söhbət açan bö- yük qazax tədqiqatçısı və maarifçisi Çokan Valixanov onların belə əsərləri heç bir hazırlıq olmadan ifa etdiklərini qeyd etmişdir (10,190-194). XV-XVIII əsrlərdə əfsanəvi epik nəğməkarlar xalq içində böyük nüfuza malik idilər. Onların sırasında Həsən Qayğılı, Kazıtuqan-jırau, Dosmambet-jırau, Şalkiiz-Aktamberdi-jırau, Jiembet-jırau, XVIII əsrdə Sıpıra jırau, Buxara-jırau, Umbetey- jırau, Marabay və Mergembay – jırau və başqaları ilə yanaşı, XIX və XX əsrlərdə yazıb yaratmış akınlar Cambul Cabayev, Nurpeyis Bayqaninin və başqalarının adlarını çəkmək olar. Şifahi şəkildə olmasına baxmayaraq, uzun illər ərzində nəsillərdən-nəsillərə ötürülərək qədim jırlar və əfsanələr-impro- vizator, ifaçı və söyləcilərin yaddaşının köməyi ilə xalqın qə- dim əcdadlarının örnəkləri qorunub saxlanılmış, XX əsrdə isə yazıya alınmışdır. Onların bir qismi çöllüyün müxtəlif ərazilə- rində yaranmasına baxmayaraq, bir-birinə uyğun gəlir (11,210). XIX əsrin lap sonlarında qazax epik poemalarının ilk dəfə olaraq yazıya alınması və nəşri baş vermişdir. Uzun əsrlər ərzində xalq nəğməkarlarının bacarığı sayəsində dastanlar qorunub saxlanılmaqla, yeni nəsillərə ötürülmüşdür. Qazax folklorunun çoxəsrlik tarixi vardır. O kifayət qə- dər formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Şifahi poetik ənənə qazaxların etnogenizində oğuzların, kunqatların, qıpçaqların, noğayların iştirak etmiş olduğunu və onların bütün folklor janr- larının eposa qədər formalaşmasında iştirak etdiyini qeyd etmə- yə imkan verir. Qazax nağıllarında, əfsanələrində, nəğmələrin- də, lətifələrində - əsrlərin lap ənginliklərinə gedən bu nümunə- lərində xalqın çoxəsrlik mədəniyyətinin, tarixinin, həyatının, məişətinin, dünyagörüşünün müxtəlif tərəfləri əksini tapmışdır. VII-X əsrlərdə qəbilə ittifaqları yaranana qədər qazax xalqının formalaşma prosesinin etnik nüvəsi ortaya çıxmış və bu, özünü müxtəlif mərasim və məişət nəğmələrində əks etdirmişdir. XIV-XVI əsrlərdə qəhrəmanlıq və lirik poemalar yaranmışdır 220 ki, bunların məzmununda o dövrün müxtəlif tarixi xüsusiyyət- ləri özünü göstərmişdir. Əsrlər ərzində folklor janrları zəngin- ləşmiş, rəngarəngləşmiş və sonrakı inkişaf mərhələrinə daxil olmaqla, növbəti inkişaf mərhələrinə qədəm qoymuşdur. Döv- rümüzə müxtəlif qəhrəmanlıq dastanları, batırlıq eposu, qəhrəmanlar haqqında jırlar gəlib çatmışdı. Onların sırasında “Alpamıs”, “Koblandı”, “Yer Sain”, “Yer Tarqın”, “Yer Kokşe”, “Yer Kosay”, “Qəmbər”, “Qırx batır” kimi dastanlar silsiləsi (“Qırx batır”), “Utegen”; lirik – epik jırlar – “Kozı Korpeş və Bayan Slu”, “Qız Jibek”, “Çülşə-qız”, “Ayman Şolpan”, “Seyfül Malik”, “Makpal-qız”; XVIII-XX əsrlərdə yaranmış tarixi nəğmələr, nağıllar, əfsanələr, lətifələr, müxtəlif mərasim, məişət poeziya nümunələri, lirik nəğmələr və digər ənənəvi kiçik formalı janrlar yer almaqdadır. Qazax qəhrəmanlıq dastanlarının yaranmasını tədqiqatçı- lar, ümumiyyətlə, Qızıl Orda dövrünə aid etməklə qeyd edirlər ki, ayrı-ayrı epik poemalar XIV əsrin sonu XV-XVI əsrlərdə yaranmışdır. Onların qədim mənbələri Qərbi-Türk xaqanlığın- da yaşayan qəbilələrin (VI-VIII əsrlər) dastanlarında olmuş, qıpçaqların və oğuzların (VIII-X əsrlər) Ağ Orda və Noğay Ordasının və Özbək xanlığının (XIII-XVI əsrlər) qazax xalqını yaradan qəbilələrin payına düşmüşdür. “Koblandı-batır” poeması lap qədimlərdən rəngarəng kompozisiyalı epizodlara malik əsər kimi igidin anadan olduğu andan onun Kobikti, Şoşay xan, Alşaqırla və başqaları ilə vuru- şunu, Qarlıqa adlı igid qızla evlənmə və digər çoxsaylı epizodları əhatə edir. Poemanın ilkin, həm də qeyri-mükəmməl şəkildə qeydə alınması XIX əsrin II yarısı XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu dövrdə dastanın bəzi yerləri qəzet və jurnallarda (“Dala uyalayatı” (1899); “Türkestanskiye vedomosti” (1899); “Tur- qayskaya qazeta” (1901); “Orenburq elmi komissiyasının əsər- ləri” (1910) və s. mənbələrdə verilmiş və əsasən Koblandı haqqında əfsanənin süjetini əks etdirmişdir . Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|