Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
224 “Koblandı” poemasına ilk dəfə diqqət yetirən tədqiqatçı- lardan biri qazax alimi və maarifçisi Çokan Çingisoviç Valixa- novdur. Poema üzərində ayrı-ayrı müşahidələri biz həm də P.A.Falevin və yuxarıda adını çəkdiyimiz Tuzemetsin əsərlə- rində də tapa bilərik. XX əsrdə “Koblandı-batır” eposunun hərtərəfli öyrənil- məsi ilə akademik Muxtar Auezov, Sabit Mukanov, Saken Sey- fullın, akademik A.S.Orlov, professor K.Jumaliyev, B.Kenje- baev, A.Marqulan, M.Qabdullin və başqaları məşğul olmuşlar. Batır Koblandı ondan yaşca böyük digər bahadırlar (Yedige, Şora, Qəmbər, Tarqın) və özündən balacalar (Alpa- mıs, Yer Sain) kimi ilkin variantda heç də qazax adlandırılma- mışdır. Bu onunla izah olunur ki, epik abidələrin mənbələrində bu qəhrəmanlarla bağlı olan məsələlər elə bir dövrü əks etdirir ki, o zaman qazaxların siyasi ittifaqı hələ də yaranmamış, mövcud olmamış, qazaxlar tayfa-qəbilə birliklərinə sahib olma- mışlar. Onlar məhz bu etnik nüvədə qazax xalqının kimliyini əks etdirmiş və Qızıl Orda tərkibində noğaylı adı altında bir- ləşmişlər. Qızıl Ordanın Qazaxıstan ərazisində tənəzzülündən sonra ilk böyük dövlət birliyi: Ağ Orda (o da iki yerə bölün- məklə köçəri özbək – şeybanilərdən və qazaxlardan) və Noğay Ordasından ibarət idi. Faktik olaraq bu ərazilərdə eyni tayfa və qəbilələr yaşayırdılar. Lakin hakimiyyət burada müxtəlif hökmdar sülalələrinin əlində idi. Ona görə də hökmdar süla- lədən asılı olaraq onları müxtəlif cür adlandırırdılar. Məsələn, qıpçaq tayfaları – gah noğaylar, gah özbəklər, gah da qazaxlar adlandırılırdı. Lakin əvvəlki dövrlərdə qıpçaq etnoniminin özü bütün bu üç adların üçünü də əhatə edir və şərq müəllifləri tərəfindən bu səhralarda yaşayanlar bugünki Qazaxıstan ərazi- sində yaşayan əhalinin adını özündə əks etdirirdi. Qazaxlara, qaraqalpaqlara, noğaylara, başqurdlara, Krım və Barabin tatarlarına məlum olan Koblandı batır haqqında dastan qıpçaqların kalmık və qızılbaş xanlarına qarşı apardıq- ları mübarizəyə həsr olunmuşdur. Qazax poemasında qıpçaq- 225 ların döyüş qəhrəmanlıqları əks olunur. Qaraqıpçaq Koblandı kiyatlarla ittifaqda olduğundan heç kim tərəfindən məğlub edilməyən bir batır idi. O, özündə nəinki tək özünün, hətta kollektivin güc və imkanlarını əks etdirir və bu mənada o tayfa- qəbilə ittifaqının başçısı rolunu yerinə yetirirdi. Batır çoxsaylı düşmənlərinə qalib gəlir, doğma torpaqları bir-birinin ardınca azad edir, öz tayfa-qəbiləsini həm işğaldan, həm də bəladan qurtarırdı. Bununla belə, Koblandı heç zaman dağıdılmış, əldən salınmış qəbilələrin birləşdiricisi rolunda çıxış etmirdi. Bunu həm də poemada öz əksini tapmış lap uzaq keçmiş hadisələrin- də görürük. Bu dövrdə köçəri qəbilələr hələ də konsolidasiya olunmamış, qazaxlar bir xalq kimi təşəkkül tapmamışdılar. Lakin bu dövrdəki hərbi qarşıdurmalarda ayrı-ayrı uluslar xan- larla birlikdə torpaqların müdafiəsinə qalxaraq ümumi məqsəd altında birləşmişdilər. Poemanın məzmununda köçəri maldarların patrialxal tayfa-qəbilə həyat tərzi əksini tapmışdır. Qərb-Türk xaqanlığın- da (ilkin feodal dövləti XII əsrin sonlarında Cənubi və Cənub- Şərqi Qazaxıstan ərazisində yaranmış) əsrlər ərzində tayfa və tayfa birliyi kimi ağsaqqallar institutu mövcud olmuşdur ki, sonralar bu tayfa artıq qantayfa birliyində özünə yer almamış- dır. Qəbilə və tayfaların başında bəylər dururdular. Bəylər çox- saylı mal-qara sahibi idilər. Müharibələr əksər hallarda nəinki xanın istəyi, həm də köçəri mal-qara saxlayanların xətti ilə gedirdi. Köçərilərin başçıları ilbəil gah bir yerdə, gah digər bir yerdə qışlamaq üçün dayanır və dayandıqları düşərgələrdə in- sanları, öz ailələrini təhlükədən qoruyurdular. Qış düşər- gələrinə köçəri feodalların başçıları gəlirdilər. Yayda feodallar artıq yaylağa gedir və özlərinə sadiq köçərilərin yanında olur- dular. Oturaq həyat tərzi keçirən əhali torpaqla məşğul olanlar- dan, onu əkib-becərənlərdən və sənətkarlardan ibarət idi ki, onlar da bəyləri və xanları ərzaq və digər məhsullarla təchiz edirdilər. Belə yaşayış məntəqələri – şəhərlər Semireçyedə (Cetisu-Yeddisy), Cənubi Qazaxıstanda VII-VIII əsrlərdən 226 mövcud olmuşdur. Müdafiə məqsədi ilə tikilmiş qalalarda oturaq həyat tərzi keçirən əhali arasında köçərilər də vardır ki, onlar Orta Asiya şəhərləri ilə ticarət və mədəni əlaqələr qurmuşdular. “Koblandı-batır” qəhrəmalıq poemasının digər başlıca mövzusu ilə yanaşı, diqqət mərkəzində həm də batır və könül- lülər tərəfindən kənardan olan təsirlərin, yürüşlərin, mühari- bələrin qarşısını almaq mövzusu durur və bu da tayfalararası bir hekayətdir ki, məhz burada tayfalar və ailələr arasında olan kolliziyalar feodal həyatındakı çətinliklər öz əksini tapır, köçəri həyatının bəy-rəis hakimiyyətinin müxtəlif tərəfləri əks olunur. Əsərin başlıca mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o ayrı-ayrı süjetə malik nəğmələrdən tərtib olunmuşdur. Bununla bağlı aşağıdakı müşahidə daha maraqlıdır. Gələcək poemanın əsas hissəsində batırın yürüşə, döyüşə istiqamətlənən öz yaxınları ilə vidalaşması mərasimi (“koştasu”) öz əksini tapır. Burada onun evlənməsi zamanı toy nəğmələri, (“joktau”) ağlayış nəğ- mələrinin xüsuiyyətləri, ölmüş batırın həyatı haqqında ağı və s. əks olunur. Beləliklə, buradan açıq aydın görünür ki, xalq ara- sında hər hansı bir populyar insan haqqında məişət nəğmələri mövcud olmuşdur ki, onlar “koştasu”dan ibarətdir. Bu nəğmə- lər əsasən hər hansı yürüşdən, döyüşdən sonra yazılmışdır. “Joktau”isə məhv edilmiş batır haqqında ağı-nəğmədir. Bu nəğmə kimliyi məlum olmayan akınlar tərəfindən əsərin süjet xəttinə daxil edilərək, poemanın ilkin variantını təşkil etmişdir. Onlar da sonra öz növbəsində digər akınlar tərəfindən daha da genişləndirilmişdir. Epik poemanın yaranmasının elə versiyası vardır ki, burada ən mükəmməl halda əksər poemalarda məişət nəğmələrinin mövcudluğu özünü daha yaxşı nümayiş etdirir. “Koblandı-batır”da biz Koblandının öz ailə üzvləri ilə vidalaş- dığı səhnəsini görür, onun döyüşə getmə səhnəsi ilə tanış oluruq. Daha sonra “joktau” ilə rastlaşırıq ki, bu da onun ata və anasının vəziyyətini, Alşaqırın onların üzərinə hücuma keçdiyi anları göz önündə canlandırır. Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|