QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BURAĞAN
- CANLI QAZINTI
- CANLI TƏBİƏT
- CƏMİYYƏTİN MÜHİTƏ TƏZYİQİ
- CİNS
- COĞRAFİ BARYER (SƏDD, SƏRHƏD)
- COĞRAFİ DƏYİŞKƏNLİK
- COĞRAFİ İZOLYASİYA (AYRILMA)
73
toplantısı. B. diametri bir neçə mikron olan su damcılarından, buz kristalcıqlarından və ya bunların qatışığından əmələ gəlir. B. başlıca olaraq troposferdə toplanır. B.-u təşkil edən elementlər iriləşdikcə ağırlaşır və yağıntı əmələ gəlir.
şkala ilə müəyyən edilir. B.sıfır bal olduqda göy buludsuz, 10 bal ol- duqda isə tam buludlu olur. B. hava və iqlimi xarakterizə edən mühüm amillərdən biridir. BURAĞAN – Burula-burula əsən şiddətli qarlı və yağışlı külək. BUZLAQ – Dağ yamacı və ya dərə üzrə ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında yavaş-yavaş hərəkət edən buz kütləsi. B. bərk yağıntıdan (qar- dan) o sahələrdə əmələ gəlir ki, il müddətində onun qalınlığı əriyən və buxarlanan sudan xeyli çox olur, daha doğrusu B. iqlim qar sərhədindən yuxarıda, qarın toplanması üçün relyef formalarının əlverişli olduğu yerdə əmələ gəlir. Adətən hər B. qar sərhədi ilə iki hissəyə bölünür: bu sərhəddən yuxarıda B.-ın qidalanma sahəsi yerləşir, burada qar yığılır və o, buza çevrilir. Qar sərhədindən aşağıda isə ablyasiya sahəsi, yəni B-ın əridiyi və buxarlandığı sahə yerləşir.
qravitasiya qüvvəsinin təsiri altında tədricən aşağı sürüşərək yolunda rastlaşdığı dağ süxurlarını parçalaması, relyefdə olan kələ-kötürlükləri qismən hamarlaması prosesi. Buzlağın hərəkəti nəticəsində onun yatağı tədricən dərinləşir və troq («təknə» deməkdir) dərələrinin yaranmasına səbəb olur. Respublikamızda B.e. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında 3500-m- dən yüksək olan ərazilərdə müşahidə olunur. BUZLAQ GÖLÜ – buzlağın fəaliyyəti ilə bağlı göllər (məs. Skandinaviyadakı göllərin çoxu).
antropogendə buzlaq epoxaları arasında isti iqlimlə xarakterizə edilən epox- alar. Antropogendə 4 buzlaq epoxası (GENS, MİNDEL, RİSS və VURM) və üçüncü buzlaqlararası epoxa (GÜNS-Mindel, Mindel-Riss, Riss- VURM) ayırd edilir. Güns-Mindel buzlaqlararası epoxası təqr. 75 min il bundan əvvəl olmuşdur.
74
C CALAQ – hər hansı bitkinin budağının bir hissəsini (qələmini) və ya tumurcuğunu (gözcüyünü) başqa bitkiyə calamaq. C.-dan şaxtaya, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlı sortlar artırmaq, meyvəverməni tezləşdirmək, dekorativ bitkiləri çoxaltmaq məqsədilə də istifadə olunur. Meyvəçilikdə və dekorativ bağçılıqda göz və qələm C.-ından istifadə olunur.
CANLI ÇƏPƏR – avtomobillər işləyən şose və küçələr boyu səs- küyün qarşısını almaq, həmçinin bəzi zəhərli qazları, tozları və s. udmaq və ya neytrallaşdırmaq məqsədilə ağac və kolların sıx əkilməsi. C.p. həmçinin bağ və bağçaların sərhədi boyu mal-qaradan qorumaq üçün salınır. Cökə, ağcaqayın, palıd, qoz, lələk, maklyura ağacları və birgöz, dəfnə, samşit, rozmarin, böyürtkan kolları C.p. üçün çox effektli sayılır. CANLI QAZINTI – keçmiş geoloji dövrlərdən çox az miqdar nüsxələri indiyə qədər qalan, tapılana qədər məhv olmuş sayılan növ. CANLI MADDƏLƏR– biosferdə canlı orqanizmlərin cəmi. Kütləyə, elementar kimyəvi tərkibə, biokimyəvi enerjiyə malikdir. Canlı maddələrdə 40-a yaxın kimyəvi element aşkar edilmişdir. Onlardan ok- sigen, hidrogen, karbon, azot, fosfor və kükürd daha böyük əhəmiyyət daşıyaraq zülalların, yağların və karbohidratların tərkibinə daxil olur. Planetimizdə canlı maddələrin ümumi kütləsi 85-1000 milyard ton quru halda üzvi maddədən ibarətdir. C.m. biosferdə bir sıra fundamental funksiya daşıyır (qaz, oksidləşmə, reduksiya və s.). C.m. terminini elmə V.İ.Vernadski (1940) daxil etmişdir.
heyvan, insan, göbələk, şibyə, bakteriya və virusların cəmi. CANLI TƏBİƏTİN QORUNUB SAXLANMASI – canlı orqanizmləri (ekosistemləri) deqradasiyadan və məhv olmaqdan qorumağın təmin olunması üçün xüsusi tədbirlərin yerinə yetirilməsi. C.t.q.s. bəşəriyyətin əsas qlobal problemlərindən biri hesab olunur. CƏMİYYƏTİN MÜHİTƏ TƏZYİQİ – təbii resursların istismarının intensivlik dərəcəsi; sənaye, k.t. istehsalının genişlənməsi, əhalinin artması və onun maddi tələbatının yüksəlməsi, təbiətin əleyhinə texnologiyadan istifadə edilməsi ilə əlaqədar mühitə təzyiq də artır. CƏNGƏLLİK – digər bitki növünün daxil olmasına əngəl yaradan sıx kol və ağac qruplaşmaları. Belə yerdə çox vaxt ağac yarusu olmur. Respublikamızda böyürtkan, vel (ayıdöşəyi növü), qaratikan, göyəm, topulqa və s. cəngəllik yaradır. 75
CİNS – 1) Qohum növləri birləşdirən təsnifat kateqoriyası. 2) Ev heyvanlarının ayrı-ayrı növlərinə məxsus populyasiyalar, saylar. CİVƏ – ağır metal, birləşmələri olduqca təhlükəli maddələr olub at- mosferi, suyu, qida məhsullarını çirkləndirir. Tərkibində civə olan üzvi birləşmələr, xüsusən metal-civə daha təhlükəlidir.
heyvan və bitkilərin yayılması yolunda maneçilik göstərən təbii coğrafi maneə (dəniz, okean, dağ). C.b. olması endemiklərin formalaşmasında əsas səbəb sayılır. Məs., Avstraliya florası Asiyadan izolə olunduğu üçün 70%-i endem növlərdən təşkil olunmuşdur.
hansı əlamətin variasiyaları. COĞRAFİ EKOLOGİYA – Bax: geoekologiya. COĞRAFİ ELEMENT – bir areal tipində növlərin məcmusu. Geo- botaniki rayonlaşdırmada, həmçinin fitosenozların təsnifatında C.e.-dən geniş istifadə olunur.
hissəsində məskunlaşaraq bir-birindən taksonomik cəhətdən fərqlənməsi. Populyasiyanın yerli coğrafi şəraitə uyğunlaşması nəticəsində əmələ gəlir. C.i. ekoloji irqə yaxındır. C.i. dəyişkənliyi bir çox bitki, heyvan və insan populyasiya sistemlərində real mövcuddur. COĞRAFİ İZOLYASİYA (AYRILMA) – bir növün və yaxud bi- ri-birinə yaxın qohum olan növlərin populyasiyalarının coğrafi ayrılması (əlaqələrinin kəsilməsi). C.i. şəraitində allopatrik növyaranması baş ve- rir.
COĞRAFİ QÜTBLƏR – Yer oxunun Yer səthi ilə kəsişdiyi nöqtələr. Şimal və Cənub C.q.-i mövcuddur. Bütün coğrafi meridianlar C.q.-də birləşir. Şimal coğrafi qütbü Şimal buzlu okeanı sahəsində yerləşir və onu ilk dəfə 1909-cu ildə R.Piri fəth etmişdir. Cənub coğrafi qütbü Antarktida materikindədir və ona birinci olaraq 1911-ci ildə R.A.Amundsen çatmışdır. COĞRAFİ LANDŞAFT – Təbii-ərazi kompleksi; birtipli geoloji quruluş, relyef, hidroiqlim rejimi, uyğun torpaq və biosenozları, həmçinin morfoloji strukturu ilə seçilən və genetik cəhətdən yekcins olan ərazi. C.l.-ın 2-ci mənası landşaftın maddi komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və əlaqənin xüsusiyyətləri və onun yaranma səbəbləri, morfoloji vahidlərinin məkanca uyğunluğu, onların dinamik- liyi və zamanca inkişafı ilə müəyyən olunur. Süxur, su, buz, qar, torpaq, hava kütlələri, bitki və heyvanlar C.l.-ın komponentləridir. Komponentlərin landşaftdaxili əlaqəsi maddələr və enerji mübadiləsi ilə həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasında yarımsəhra, dağ-çöl, dağ- meşə, dağ-çəmən landşaftları daha geniş yer tutur. C.l.-ların tədqiqi və onların xəritələşdirilməsinin təbiəti mühafizə və ondan səmərəli istifadə məsələlərinin öyrənilməsi və həllində mühüm elmi və təcrübəvi əhəmiyyəti var. COĞRAFİ MÜHİT – cəmiyyətin mövcudluğu üçün daimi və zəruri Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|