Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

143 
 
sini  dayandırır, qlikoneogenezi  ləngidir.  Adrenalin  isə bunun əksinə təsir  göstərir, 
yəni qlikogenin qlükozaya çevrilməsində iştirak edir, qanda süd turşusunu artırır.     
Tiroksin  və  hipofizin  hormonları  əzələlərdə  olan  qlikogeni  qlükozaya 
çevirir.  Ona  görə  də  diabetogen  hormonlar  sayılır.  Bunun  əvəzində  azotsuz  üzvi 
birləşmələrdən  karbohidratların  sintezini  sürətləndirir.  Kortikoidlər  (kortizon, 
kortikosteron  və  s.)  insulinin  əksinə  təsir  edir,  qaraciyuərdə  qlikoneogenezi  sürət-
ləndirir, qlükozanın mübadiləsini zəiflədir. 
Qanda  qlükozanın  miqdarının  nizamlanması  uzunsov  beyində  şəkər  mərkə-
zinin iştirakı ilə həyata keçirilir.  
Qanda  qlükozanın  miqdarının  sabitliyi  pozulduqda  –  yəni  hipoqlikemiya 
zamanı qanda qlükozanın miqdarı azaldıqda (istifadə artdıqda, qəbulu azaldıqda və 
s.) heksokinazanın fəallığı azalır, toxumalar, xüsusilə mərkəzi sinir sistemi qlükoza 
ilə təmin olunmur, bihuşluq baş verir. Hiperqlikemiyada (qanda qlükozanın miqda-
rının  çoxalması)  heksokinazanın  fəallığı  artır,  qlükozadan  tam  istifadə  olunmur, 
sidiklə  8–10%    qlükoza  ifraz  edilir.  Hiperqlikemiya  diabet  zamanı,  hipofizin, 
qalxanvari və böyrəküstü vəzilərin hiperfunksyası nəticəsində baş verir. 
3.  Karbohidratların  aralıq  mübadiləsi:  Karbohidratların  həzm  aparatında 
qlükozaya  qədər  parçalanması  aralıq  mübadilənin  başlanğıcı  hesab  olunur.  Aralıq 
mübadilə  iki  mərhələdə  gedir.  Onlardan  biri  anaerob,  digəri  aerob  mübadilə 
adlanır.  Anaerob  mübadilənin  son  məhsulu  süd  turşusu,  aerob  mübadiləninki  isə 
karbon qazı və sudur.  
Anaerob  mübadilə  qlikogendən  başlayırsa  qlikogenoliz,  qlükozadan  başla-
dıqda Embden – Meyerhof – Parnas (EMP) yolu və ya qlikoliz adlanır. Qlikolizin 
ümumi tənliyinin sxemi belə yazılır:    
 
   
ATF
COOH
CHOH
CH
ADF
PO
H
O
H
C
2
2
2
2
3
4
3
6
12
6





 
 
Burada 50 kkal enerji ayrılır. Onun 20 kkalorisi (2 molekul) ATF-də toplanır 
və  30  kkalorisi  isə  istilik  enerjisi  şəklində  çıxır.  Beləliklə,  qlikolizin  energetik 
faydalılığı təxminən 35% təşkil edir.  
Qlikogenolizdə qlikolizdən  fərqli olaraq 3  molekul  ATF əmələ  gəlir. Çünki 
qlikogenolizdə qlükoza-6-fofatın əmələ gəlməsinə ATF istifadə olunmur.  
Toxumalarda qlikogen ilk mərhələdə fosforoliz yolu ilə parçalanaraq qlüko-
za-1-fosfata ayrılır.   
 
Qlikogen +H
3
PO
4
 
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯  Qlükoza-1-fosfat + Qlikogen 
                     (n-qalıq)                                                                (n-1) qalıq 
 
Qlükoza -1-fosfat qlükoza-1,6 difosfat kofermentinin iştirakı ilə fosfoqlüko-
mutaza fermentinin təsirindən qlükoza-6-fosfata çevrilir.  

---

144 
 
 
 
 
Bu  qarışıq  birləşmədə  95%  qlükoza-6-fosfat  olur.  Bu  reak-siya  qaraciyərin 
fosfoqlükomutaza  reaksiyasının  məhsulu  adlanır.  Qlükoza  6-fosfat  qaraciyərdə 
qlükoza-6-fosfataza  fermentinin  iştirakı  ilə  sərbəst  qlükozaya  və  fosfat  turşusuna 
parçalana bilər.  
 
 
 
Həmçinin qlükoza-6-fosfat qlikoliz prosesinə qoşula bilər.  
Esterləşmə  (efirləşmə)  reaksiyasına  daxil  olmamış  qlükoza  qana  daxil  olur 
qan  vasitəsilə  toxumalara  daşınaraq  energetik  material  kimi  istifadə  olunur. 
Qlükoza-6-fosfat  isə  bir  çox  toxumalarda  (əzələ  və  beyin  toxumasından  başqa) 
ATF-in regenerasiyasına və enerjinin çıxarılmasına (ayrılmasına) sərf olunur.  
Qlükoza-6-fosfatın orqanizmdə parçalanması iki istiqamətdə:  
1)  Dixotomik  istiqamət  (anaerob  çevrilmə)  bu  istiqamətdə  molekula  tən 
yarıya bölünür.  
2) Apotomik parçalanma – molekula birinci karbon atomunu itirir.  
4.  Karbohidratların  dixotomik  yolla  (anaerob)  qlükoza–6–fosfata  parça-
lanması: Bu üsulla parçalanmada qlükoza iki molekul süd turşusuna parçalanır. 
 
2
6
3
6
12
6
2
O
H
C
O
H
C

 
mol
Coul
K
G
9
,
196
0



 
 
Spirtə qıcqırmada isə qlükoza etil spirtinə və karbon qazına parçalanır. 
 
2
5
2
6
12
6
2
2
CO
OH
H
C
O
H
C


 
mol
Coul
K
G
9
,
156
0



 
 
Anaerob parçalanma eberjinin azad olunması ilə gedir ki, bu enerji ATF-in 

---

145 
 
makroergik rabitələrində toplanır.  
Qlükoza-6-fosfatın  dixotomik  parçalanması  aşağıdakı  mərhələlərdə  baş 
verir.  
Birinci  mərhələdə  qlükoza-6-fosfat  molekulu  qlükozafos-fatizomeraza 
fermentinin təsiri ilə izomerləşməyə məruz qalır və β-D-fruktoza-6-fosfata çevrilir. 
O,  da  öz  növbəsində  fosfofruktokinaza  fermentinin  təsirindən  fruktoza  1,6  difos-
fata çevrilir.  
Fruktoza-1,6-difosfat  molekulu  sonrakı  prosesdə  dixotomik  yolla  bir-birinə 
çevrilə  bilən  iki  molekul  fosfotriozaya  parçalanır.  Fruktoza-1,6-difosfat  molekulu 
aldolaza  fermentinin  təsirilə  bir-birinə  çevrilə  bilən  fosfodioksiaseton  və  3-fosfo-
qliserin aldehidinə parçalanır. 
Sonrakı  mübadilə  prosesində  yalnız  3-fosfoqliserin  aldehidi  iştirak  edir. 
Fosfodioksiasetonda  yenidən  izomerazanın  iştirakı  ilə  izomerləşərək  fosfoqliserin 
aldehidinə  keçir.  Beləliklə bir  molekul qlükozadan  iki  molekul  fosfoqliserin alde-
hidi alınır. Bu da fosfoqliserinaldehiddehidrogenaza fermentinin təsirindən asilfer-
mentə  sonuncu  isə  H
3
PO
4
  molekulunu  birləşdirərək  1,3  difosfoqliserin  turşusuna 
çevrilir.  
 
 
 
 
1,3  Difosfoqliserin  turşusu  fosfoqliseratkinaza  fermentinin  təsiri  ilə  ADF 
molekuluna bir mol H
3
PO
4
 verərək 3-fosfoqliserin turşusuna çevrilir.  
1,3  difosfoqliserin  turşusu  molekulunda  fosfat  turşusu  molekulundakı 
makroergik rabitələrdə olan enerji ATF molekulunun əmələ gəlməsinə sərf olunur. 
Belə  sintez  prosesi  çoxlu  miqdarda  ehtiyyat  ATF  molekulunun  əmələ  gəlməsinə 
səbən olur.  
 
                                                                                      OH 
                   OH                   
                                
CH
2
−O−P=O 
CH
2
−O−P=O                     
Fosfoqliseratkinaza
                        OH 
                   OH  + ADF                             CHOH                 + ATF 
CHOH                                                              O 
      O                                                          C 
C             OH                                                    OH 
      O~P=O                                                    
                OH 
 
1,3-Difosfoqliserin                                            3-Fosfoqliserin 
          turşusu                                                             turşusu 
 
                    OH                                                    OH 
CH
2
─ ─
O P=O         
İzomeraza
            CH
2
─ ─
O P=O 
│
│
                 OH                                                  OH 
C=O                                               HC
─
OH 
│
                                                       
│
   O 
CH
2
OH                                             C 
                                                                H 
 
Fosfodihidroksiaseton                     Fosfoqliserin aldehidi 

---