Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

138 
 
Ribosomun h r k t istiqam ti 
Kiçik subvahid kodon 
 
                                ...QAA─
─
─
─
─
─
USU SUQ UUQ UQS QQU  ...mRNT 
                        │
│
│ │
│
│
─
─
─
   
     ASQ  
 -Antikodon 
                        QAS    AAS   
                           │
│
                 S İ S 
  ─ ─ ─
İle Asp Ser                                    ley ←  ley 
  
│
           
                                                                      ASQ  Gələn aminoasil d RNT 
Met 
  
│
                                
                                                     S İ S 
Ark 
  
│
 
Fmet 
 
Böyüyən polipeptid                                       Peptid rabitəsinin yaranması 
Qlisin 
QQU, QQS 
Histidin 
SAU, SAS 
İzoleysin 
AUU, AUS, AUA 
Leysin 
SUU, SUS, SUA, SUQ, UUA, UUQ 
Lizin 
AAA, AAQ 
Metionin 
AUQ 
Fenilalanin 
UUU, UUS 
Prolin 
SSU, SSS, SSA, SSQ 
Serin 
USU, USS, USA, USQ, AQU, AQS 
Treonin 
ASU, ASS, ASA, ASQ 
Triptofan 
UQQ 
Tirozin 
UAU, UAS 
Valin 
QUU, QUS, QUA, QUQ 
 
Burada A-adenil, Q-quanil, S-sitidil, U-uridil nukleotidləridir. 
Məlumat  RNT-sindəkitripletlərə  k  o  d  o  n  l  a  r  və  daşıyıcı,  RNT-lərdəki 
tripletlərə isə a n t i k o d o n l a r deyilir. Fenilalanin tripletində nukleotidlər SSU, 
alanininkində  SSQ,  triptofanınkında  SQT,valininkində  UUQ  ardıcıllığında 
düzülmüşlər  və  s.  Bunlar  elə  ardıcıllıqla  düzülmüşdür  ki,  bir-biri  ilə,  yəni  dRNT-
nin tripleti mRNT-nin tripleti ilə birləşir. Buna k o d o n - a n t i k o d o n  t a n ı - 
m  a  s  ı  deyilir.  Bununla  da  aminturşularının  ardıcıl  birləşməsi    nəticəsində  
polipeptid  zəncirinin  sintezi təmin olunur. Bunu sxematik olaraq belə göstərmək 
olar: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Polipeptid  zəncirinin  uzanma  prosesinin  qurtarmasına  prolonqasiyasının 
dayanmasına  t  e  r  m  i  n  a  s  i  y  a  deyilir.  Terminasiya  boş  kodların-terminasiya 
kodlarının  (UAQ,  UAA,  UQA)  iştirakı  ilə  dRNT  ilə  həyata  keçirilir.  Lakin  onda 
aminturşusu olmur. 
Polipeptid zəncirinin əmələ gəlməsi tamamlandıqdan sonra onda formalaşma 
gedir, qıvrılaraq müəyyən forma alır. Bu isə hidrogen, disulfid tipli rabitələrin və s. 

---

139 
 
yaranması ilə əlaqədardır. Bu rabitələr polipeptid zəncirinə xüsusi forma verməklə, 
zülal molekulunun ikinci və üçüncü quruluşunu yaradır. Yuxarıda göstərilən rabiə 
növləri  iki  və  çox  polipeptid  zəncirlərindən  əmələ  gəlmiş  zülal  molekullarının 
formalaşmasında  dördüncü  quruluşun  yaranmasında  da  iştirak  edir.  İnsulun, 
hemoqlobin, laktodehidrogenaza və qeyri-zülalların fəza quruluşu belə yaranır. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  adadovşanının  retikulositlərində  hemoqlobinin  alfa-
zənciri  təxminən  3  dəqiqəyə  sintez  olunur  (Dinsis  və  s.).  Polipeptid  zəncirləri 
xüsusi  fermentlərin  iştirakı  ilə  formalaşaraq  spesifik  zülallara  çevrilir.  Onların 
fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətləri də bununla müəyyənləşdirilir.  
Zülalların biosintezi kimi nizamlanma mexanizmi də mürəkkəbdir.  
Zülalların  sintezinin  tənzimi  Jakob  və  Mono  nəzəriyyəsində  verilmişdir. 
Bunların  fikrincə  gen-requlyator  repressorla  metaboliti  (maddəni)  birləşdirir. 
Repressorla  birləşmiş  metabolit  operatora  təsir  edib,  quruluş  genini  fəallaşdırır. 
Sonuncudan isə metabolitin məlumat RNT-si əmələ gəlir və zülallar sintez edir. Bu 
prosesi sxematik belə göstərmək olar:  
 
 
 
 
 
 
 
Jakob və Mononun nəzəriyyəsi  molekulyar biologiyanın əsas nailiyyətlərin-
dən  sayılır.  Bu  nəzəriyyə  hələ  də  öz  əhəmiyyətini  itirməmiş  zülalların  sintezinin 
tənzimində aparıcı yer tutur.  
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
Gen – requlyator               operator 
─
─
─
─
─
─
→ Quruluş  gen 
               ↓                                             ↑                                          ↓ 
repressor      (b)                     a + b                           mRNT 
            ↑                                                                         
↓ 
      
Metabolit                                                            Zülal sintezi
 

---

140 
 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xaliq Məmməd oğlu 
MÖVZU 12. KARBOHİDRATLARIN MÜBADİLƏSİ. ANAEROB VƏ AEROB 
                    PARÇALANMA. KARBOHİDRATLARIN BİOSİNTEZİ 
 
 
 
P L A N  
 
 
 
1. Karbohidratların mübadiləsi haqqında ümumi məlumat 
2. Karbohidratların həzm sistemində çevrilməsi 
3. Karbohidratların aralıq mübadiləsi 
4. Karbohidratların dixotomik yolla (anaerob) qlükoza – 6 – fosfata 
    parçalanması 
5. Spirtə qıcqırma 
6. Karbohidratların aerob parçalanması 
7. Karbohidratların biosintezi 
 

---